هفتاد سال پس از کودتای سازمان‌یافته سیا که موجب سرنگونی نخست وزیر ایران شد، هنوز میراث آن در بحبوحه تنش‌ها بین تهران و واشنگتن بحث‌برانگیز و پیچیده است.
آگهیکودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ خورشیدی (مصادف با ۱۹ اوت ۱۹۵۳ میلادی) پس از آن صورت گرفت که محمد مصدق، نخست‌وزیر وقت توانست صنعت نفت ایران را ملی کند. در آن زمان، پالایشگاه آبادان بزرگ‌ترین پالایشگاه جهان و اصلی‌ترین تامین‌کننده بریتانیا بود؛ به همین جهت بود که لندن برای دسترسی مجدد به این منابع، از کودتا علیه مصدق حمایت کرد.
اما برای آمریکایی‌هایی که حاضر شدند برای پیشبرد این عملیات، میلیون‌ها دلار صرف رشوه، اسلحه و تطمیع کنند، کودتا بهترین فرصت برای جلوگیری از گسترش اتحاد جماهیر شوروی در خاورمیانه قلمداد می‌شد.
در زمان کودتا، مردم ایران هیچ اطلاعی از نقش سیا در این عملیات نداشتند. این کرمیت روزولت جونیور، نوه تئودور روزولت، رئیس جمهوری پیشین ایالات متحده بود که نقشه سیا را از ایران رهبری کرد و بعدها کتابی در مورد آن منتشر کرد.
اما در سال‌های پس از آن، ایالات متحده از افشای جزئیات پرونده‌های دولتی در مورد آن اجتناب کرد؛ تا این که وزارت خارجه در سال ۲۰۱۷ بی سر و صدا جزئیاتی از کودتا را منتشر کرد، اگرچه برخی از جنبه‌های آن تا به امروز هم محرمانه باقی مانده است.
در زمان کودتا، انتشار اخبار از تهران با چالش‌های متعددی مواجه بود. حتی یکی از روزنامه‌ها که گزارش لحظه‌به‌لحظه این رویداد تاریخی را پوشش می‌داد اولین خبر خود از کودتا را تا ساعت‌ها مخابره نکرد. روزنامه The Evening Star چاپ واشنگتن که بوسیله ماشین‌های تحریر آن زمان تازه‌ترین پیام را مخابره می‌کرد، در تاریخ ۱۹ اوت ۱۹۵۳ نوشت: «ظاهرا گزارش آسوشیتدپرس به خاطر سانسور به تاخیر افتاده و پس از سرنگونی دولت مخابره شد.»
آنچه در ادامه می‌خوانید ترجمه یکی از روایت‌های آسوشیتدپرس از روزهای کودتا است که البته در متون اصلی انگلیسی، برخی اسامی از جمله «تهران»، «محمد» در نام محمد مصدق و نام فامیلی «پهلوی»، با اشتباهات املایی همراه بوده است.
نخست‌وزیر ایران توسط اوباش برکنار شد
تهران، ایران، ۱۹ اوت (آسوشیتدپرس) – قیام نیروهای طرفدار سلطنت در ارتش و پلیس، امروز در تهران با [به راه افتادن] معرکه‌های برنامه‌ریزی‌شده در مرکز شهر، شعله‌ور شد. اولین تلاش مصرانه پلیس و نیروهای وفادار به محمدرضا شاه پهلوی برای تسخیر مقر مرکزی پلیس در مواجهه با رگبار گلوله، با شکست مواجه شد.
(اخبار رادیویی تهران که امکان شنیدن آنها از لندن بود حکایت از آن داشت که طرفداران شاه، مصدق را سرنگون کرده و او را فراری دادند و اوباش، وزیر امور خارجه او حسین فاطمی را «تکه تکه کردند». این برنامه از شاه ایران که در آن زمان در رُم بسر می‌برد خواست تا به کشور بازگردد.)
صدها گلوله در میدان سپه، بالای سر اوباش تظاهرکننده شلیک شد.
قبل از این که این تظاهرات به شکل حمله مسلحانه پلیس و سربازان وفادار شاه به مواضع کلیدی مانند وزارت خارجه متبلور شود؛ اوباش طرفدار شاه دست‌کم هشت ساختمان را در مرکز شهر سوزاندند.
این پخش رادیویی مختصر که از لندن شنیده می‌شد، جزئیاتی از ناآرامی گزارش شده در تهران ارائه نکرد و تلگراف‌ها قطع شده یا خیلی با تأخیر می‌رسیدند، بنابراین نمی‌توان [این اخبار را] فورا تایید کرد.
گزارش‌هایی که صبح امروز از تهران مخابره شد، از خشونت اوباش و تیراندازی پلیس در پایتخت خبر می‌داد. اما این گزارش‌ها حاکی از آن بود که این نابسامانی‌ها ناشی از تلاش‌های پلیس برای جلوگیری از ادامه تظاهرات جنون‌آمیز حامیان ملی‌گرای مصدق و کمونیست‌ها علیه شاه بوده است.
وقتی که نیروهای [طرفدار] مصدق تلاش‌ها برای برکناری نخست‌وزیر پیشین [مصدق] و انتصاب گزینه شاه یعنی ژنرال زاهدی غربگرای را سرکوب کردند؛ محمدرضا شاه پهلوی، فرمانروای خوش‌تیپ ۳۳ ساله ایران، یکشنبه گذشته به همراه ملکه زیبایش، ثریا از کشور گریخت. شاه و ملکه دیروز وارد رم شدند.
گزارش واصله امروز از تهران حاکی از آن است که زاهدی به عنوان نخست وزیر جدید منصوب شده است.
به اینستاگرام یورونیوز فارسی بپیوندید
مصدق سالخورده، شاهین‌دماغ و احساسی؛ با تکیه بر مطالبات ملی‌گرایانه خود برای تصاحب صنعت نفت عظیم ۳۰ میلیون تنی در سال توسط دولت [ایران]، در آوریل ۱۹۵۱ به قدرت رسیده بود. بریتانیا در حدود نیم قرن کنترل شریان حیاتی ایران را در دست داشت.
امتناع او از مصالحه در پیشبرد برنامه ملی کردن «شرکت نفت ایران و انگلیس» به ارزش یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلاری، جریان نفت به غرب را قطع کرد و باعث گسست تلخ روابط دیپلماتیک بین ایران و بریتانیا شد.
شاه و ملکه‌اش در هتل رم در حال خوردن ناهار بودند که گزارش این سرنگونی را شنیدند. شاه با هیجان گفت که مشتاق بازگشت به کشورش است.
آگهیمردی که متن دعوت به بازگشت شاه را از طریق رادیو تهران قرائت می‌کرد گفت: «هم اکنون مردم توانستند پایتخت را تصرف کنند. ما مشتاقانه منتظر بازگشت شما هستیم.»
رادیو تبریز در آذربایجان - استان مجاور اتحاد جماهیر شوروی - هم خبر داد که [این رادیو] در دست طرفداران شاه است. همچنین گزارش داد که تمام پادگان‌های ارتش در آذربایجان در کنار شاه هستند.
با این حال رادیو اصفهان، در ۲۰۰ مایلی جنوب تهران، در کنار مصدق ایستاده بود.
رادیو تهران از مردم درخواست کرد آرامش خود را حفظ کنند. سرگردی روی آنتن آمد و گفت: «گوش کنید، من یک افسر پیاده نظام هستم که توسط مصدق خائن خانه‌نشین شده‌ام. ما به جهانیان ثابت کردیم که ارتش ایران حافظ این کشور و تحت فرمان شاه است.»
صدای یک زن از مردم ایران می‌خواست تا نشان دهند که بیگانگان نمی‌توانند کشور را تسخیر کنند. وی گفت: «ایرانی ها عاشق شاه هستند. مصدق کشور را به [آغوش] دولت داس و چکش می‌فرستد.»
آگهیمصدق بیش از دو سال است که کنترل ایران را با چنگ و دندان حفظ کرده بود. او بارها مخالفان رژیم خود را از رقبای پارلمانی گرفته تا رهبران مذهبی و یا کاخ [سلطنتی] سرکوب کرده است. او فقط یک بار از مقام نخست وزیری انصراف داد. آن هم زمانی بود که احمد قوام حکومت را به دست گرفت، اما قوام تنها سه روز دوام آورد و حامیان شورشی مصدق او را از قدرت کنار زدند.
تازه‌ترین تلاش انقلابی ممکن است خیلی دوام نیاورد، چرا که مصدق ملی‌گرا هنوز هم در بازارها و در محله‌های فقیرنشین شهرهای شلوغ ایران از حمایت عظیمی برخوردار است.
عامل اصلی دیگری که به نظر حل نشده باقی مانده است این است که حزب کمونیست توده تا کی دست نگه می‌دارد؟
سرخ‌ها از نظر اکثر دیپلمات‌های غربی، بهترین و منسجم‌ترین سازمان سیاسی در کشور هستند. این حزب ماه‌هاست که با مصدق در صف‌آرایی علیه کاخ قرار گرفته است. ممکن است آنها اکنون وارد عمل شوند - به خصوص اگر به نظر رسد که رژیم جدید ممکن است بخواهد این حزب را که به طور رسمی غیرقانونی است، از بین ببرد.
به فیسبوک یورونیوز فارسی بپیوندید
آگهیوزارت خارجه بریتانیا گزارش‌های رادیویی را سریعا به نخست‌وزیر چرچیل در خانه ییلاقی او در کنت ارسال کرد، اما اعلام کرد که هیچ تاییدی درباره کودتا در اختیار ندارد.
ظاهراً بر سر این که چه کسی باید اعلامیه را بخواند هیاهویی بود. یکی با صدای بلند گفت: «بگذار من بخوانم.» دیگری می‌گفت: «نه - من می خواهم آن را بخوانم.» سپس صدایی جاری شد و منطقا گفت: «مهم نیست چه کسی آن را می‌خواند، [مهم این است] که خوانده شود.»
اخبار سلطنت‌طلبان حاکی از پیروزی کامل و فرار مصدق است. [هر چند در این گزارش‌ها] اشاره ای به تکه تکه شدن فاطمی نشده است. اما احتمالاً به این معنا است که وزیر امور خارجه به دست یک گروه طرفدار سلطنت افتاده باشد. همچنین هیچ توضیحی در مورد اینکه مصدق به کجا و چگونه فرار کرد، در دست نیست.
مقامات بریتانیایی هنوز منتظر هستند ببینند که آیا گروه‌های طرفدار مصدق به خیابان‌ها می‌آیند یا خیر. آنها معتقدند که این موضوع ممکن است با درگیری در میادین پایتخت حل شود.