دادگاه بین المللی کیفری یوگسلاوی سابق، اولین محکمه بین المللی رسیدگی به جرایم جنگی و جنایت علیه بشریت از زمان محاکمه جنایتکاران جنگ جهانی دوم، خالی از جنجال نیست.
بحران بالکان، بزرگترین درگیری در اروپا از زمان جنگ جهانی دوم است. بیست سال پیش با قرارداد “دِیتون” تفنگها خاموش شد، اما جستجوی عدالت هم چنان ادامه دارد.
دادگاه بین المللی کیفری یوگسلاوی سابق به همین منظور در سال ۱۹۹۳ در شهر لاهه تشکیل شد، زمانی که جنگ و خونریزی همچنان در بوسنی جریان داشت. این دادگاه، اولین محکمه بین المللی رسیدگی به جنایت علیه بشریت، جرایم جنگی و کشتار از زمان دادگاه نظامی بین المللی نورنبرگ بود که با هدف جلوگیری از ادامه درگیری و جنایات در یوگوسلاوی سابق و اجرای عدالت تشکیل شد.
واسوییا ویدوویچ، یکی از وکلای قربانیان می گوید: «ناامید شده بودیم. هیچوقت فکر نمی کردیم کاری برای متوقف کردن این جنایات در بوسنی انجام شود. دادگاه لاهه به همین منظور تشکیل شد. سارایوو محاصره شده بود و برای رفت و آمد از لاهه به سارایوو باید از تونلی می گذشتم . بعد باید از مسیری می گذشتم که هدف نارنجک و تک تیراندازها بود. شخصا هم تهدید شده ام . یک بار در لاهه به من حمله شد و چندین ماه تحت حفاظت پلیس بودم.»
کارلا دلپونته، دادستان کل سابق می گوید: «رییس جمهور، نخست وزیر، ژنرالها، مقامات عالیرتبه سیاسی، تمام کسانی که در این جنایت جنگی علیه بشریت دست داشتند، همگی به دادگاه آورده شدند. هشت سال روز و شب کار کردم. برای خودم وقت نداشتم، تعطیلات نداشتم، هیچ. نه فقط من، بلکه همه همکارانم هم وضعیت را داشتند و ما تمام تلاشمان را کردیم که دادگاه موفق باشد. کار ساده ای نبود اما به انجامش رساندیم. فکر می کنم کار مهمی بود. برای قربانیان مهم بود. برای هزاران هزار قربانی این جنایتها شایسته بود که عدالت اجرا شود، ما توانستیم به نتیجه برسیم.»
سرژ برامرتس، دادستان پرونده می گوید: «صحبت از پاکسازی قومی در ۴۰ شهر و طی سال های ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۵ است، و سه سال محاصره سارایوو، قتل عام در سربرنیتسا، گروگان گرفتن کلاه آبی های سازمان ملل، حرف از کم و بیش صدهزار قربانی در درگیری های بوسنی است و بیش از یک میلیون سند در ارتباط با این درگیری ها. نکته ای که می خواهم بگویم این است که همه اینها وقت می بَرَد. اما این را هم باید بگویم که نقش دادگاه بین المللی فقط این نیست که به سرعت متهمین را محکوم کند بلکه باید ابعاد جنایت را نیز روشن کند و جایی برای قربانیان و آنهایی که جان به در برده اند فراهم کند که بتوانند حرفشان را بزنند.»
۱۶۱ نفر در رابطه با پرونده جرایم جنگی و جنایت علیه بشریت متهم شناخته شده اند. دادگاه دو نفر را تبرئه کرد. از جمله آنته گوتووینا، ژنرال کروات و مومسیلو پرسیچ، ژنرال صرب که بعد از فرجام خواهی تبرئه شدند. از آنها مانند قهرمانان استقبال شد.
ووییسلاو شِشِل، رهبر حزب داریکال صربستان در سال ۲۰۰۳ خود را به دادگاه لاهه تسلیم کرد. او در دادگاه همه چیز را انکار کرد. پس از گذشت ۱۲ سال، دادگاه نتوانست او را محکوم کند. شِشِل سرانجام سال گذشته به دلیل بیماری از زندان آزاد شد. پس از آزادی، اعضای حزب متبوعش از او مانند قهرمان استقبال کردند.
وویسلاو ششل می گوید: «می خواستند برای من وکیل بگیرند یک وکیل انگلیسی. برای خود من که بهترین وکیل دنیا هستم. من واقعا مریض بودم اما دلیل آزادی من این نبود. دادگاه نمی دانست با من چه کند. پس از دوازده سال نمی توانستند به تصمیم نهایی برسند چون هیچ ارتباطی بین من و جنایت های جنگی پیدا نشده است. من بزرگ ترین مشکل دادگاه بودم. مزاحم بودم، مشکلات زیادی برایشان درست کردم چون بهترین وکیل حاضر در دادگاه بودم.»
تئودور مرون، رییس پیشین دادگاه بین المللی کیفری یوگسلاوی سابق می گوید که توجیه عدالت گاهی مشکل است. وی می افزاید: «وظیفه دادگاه کیفری فقط همین است که معلوم کند آیا متهم گناهکار است یا نه. تبرئه متهمین همیشه جنجال برانگیز است، به ویژه در زمینه هایی که بسیار سیاسی شده اند و دشمنی بین گروه های قومی یا ملی، برغم پیشرفت ها هم چنان پابرجاست. بخشی از این پیشرفت مدیون دادگاه ماست اما وظیفه دادگاه بین المللی بررسی دقیق شواهد و تعیین این نکته است که آیا می توان کسی را بدون هیچ شک و تردید معقولی گناهکار شناخت.»
کادا هوتیچ یکی از بازماندگان کشتار سربنیتسا می گوید: «از دادگاه مأیوس هستیم. همیشه راهی پیدا می کنند که کسی را محکوم نکنند. این روزها بیشتر به این دلیل که متهم مریض است. سرطان دارد یا خیلی پیر است، هیچ حکمی صادر نمی شود. محاکمه ووییسلاو ششل بدون صدور حکم، تمام شد و او به دلیل بیماری آزاد شده است. چرا نمی توانستند حکم صادر کنند و بعد آزادش کنند؟»
اد وولیامی، روزنامه نگار و یکی از شاهدان می گوید: «کار بزرگ را بازماندگان و داغدیدگان کردند که جراتش را داشتند به دادگاه بیایند و آن چه را بر آنها گذشته است بازگو کنند. ویژگی خونریزی ها در بوسنی نزدیکی و آشنایی طرفین است که وحشتناک است: افراد درگیر یک دیگر را می شناختند. کسانی را شکنجه می دادند که روزی هم کلاسی شان بوده یا هم بازی تیم فوتبال. و در دادگاه دوباره یک دیگر را می بینند و در پایان شهادت شان از آنها می پرسیدند که متهم را در دادگاه می بینی؟ جواب می دهند بله. می توانی نشانش دهی؟ شاهد متهم را نشان می دهد. و گاهی مثلا در محاکمه تادیچ متهم در پاسخ می غرد یا می خندد یا اگر شاهد زنی بوده که به او تجاوز شده است نگاهش را برمی گرداند. این چیزها برای دانشجوی حقوق مناسب نیست. اینها برای ما نویسندگان خوب است منظورم این است که این داستان جنگی است که در دادگاه ادامه پیدا کرده است.»
کادا هوتیچ، مادر یکی از بازماندگان فاجعه سربرنیتسا می گوید: «من مانده ام بدون فرزندم، بدون شوهرم، بدون دو برادرم، بدون خواهرشوهرم. ۵۶ عضو خانواده ام را از دست داده ام. تا کسانی که این جنایت ها را مرتکب شده اند اعتراف نکنند و تا امروز هم که تقاضای بخشش نکرده اند، ما نمی توانیم ببخشیم شان. چطور می توانیم ببخشیم؟ وقتی هیچکس از ما تقاضای بخشش نکرده است؟»
بیست سال از پایان فجیع ترین درگیری اروپا از جنگ جهانی دوم می گذرد. با این حال انتظار برای اجرای عدالت برای قربانیان هنوز به پایان نرسیده است.