آگهیبه یاد جمشید ارجمند
جمشید ارجمند، منتقد قدیمی و پیشکسوت سینمای ایران، روز ۲۳ تیر ماه در ۷۷ سالگی درگذشت. ارجمند از نسل نخستین منتقدان سینمایی ایران بود که کارش را در اواخر دهۀ سی و همزمان با منتقدانی چون پرویز دوایی، پرویز نوری، کیومرث وجدانی و شمیم بهار، با نوشتن نقد فیلم در مجله فردوسی و ستاره سینما آغاز کرد.
جمشید ارجمند، نقد فیلم را در دوره‌ای آغاز کرد که سنت نقدنویسی در ایران چندان غنی و توسعه یافته نبود. اگرچه نسل قبلی منتقدان سینمایی ایران مثل طغرل افشار، شاءالله ناظریان، هوشنگ کاووسی و فرخ غفاری، با انتشار نوشته ها و نقدهای سینمایی شان در مطبوعات ایران، این حرکت را زودتر آغاز کرده بودند. ارجمند در گفتگو با نشریه «گزارش فیلم» در این مورد می گوید: «پیش از دهه چهل ما اصلا نهادی به عنوان منتقد سینمایی نداشتیم. حتی مجله سینمایی هم نبود. از نیمه های دهه سی بود که مجله ستاره سینما، به عنوان اولین مجلۀ خالص سینمایی به وجود آمد.»
جمشید ارجمند در سال ۱۳۱۸ در خانواده ای از طبقه متوسط در محلۀ دروازه دولت تهران به دنیا آمد. پدرش اهل تفرش و کارمند دولت بود. دوران نوجوانی او مصادف بود با اوج فعالیت های سیاسی احزاب ملی و چپ به ویژه حزب توده ایران: « در آن زمان خیابان منوچهری، مرکز فعالیت های کارگری حزب توده بود، روزنامه فروشی آنجا، کاسب هایش و اهل محلش مخصوص بودند. خلاصه فضای زنده و جوشانی بود و من در همین فضا بزرگ شدم، روزنامه خواندم، تظاهرات دیدم و خودم در کودکی موضع گرفتم.»
ارجمند از همان نوجوانی، تحت تاثیر فضای سیاسی زمان خود قرار گرفت و به خاطر گرایش های ملی گرایانه اش جذب حزب پان ایرانیست شد. در گفتگو با نشریۀ «گزارش فیلم» در این باره گفته است: «بچه ده ساله بودم که برای اولین بار شعار «صنعت نفت در سراسر کشور باید ملی شود» را شنیدم… از اولین روزهایی که این شعار را دیدم و روزنامه خواندم، چشم باز کردم و دیدم تبدیل به یک طرفدار پرشور نهضت ملی شدن نفت شده ام… و از روی احساسات صاف و یک سویۀ کودکی، من به سمت حزب پان ایرانیست کشیده شدم.»
در دوران دبیرستان، با همکاری دوست و همکلاسی اش حسین فریدونی، روزنامه ای به نام «مشعل دانش آموز» را منتشر می کرد که بعد از کودتای ۲۸ مرداد، به دستور محرمعلی خان جمع آوری شد: « تابستان کلاس هفتم من کودتای ۲۸ مرداد اتفاق افتاد و من با اینکه دوازده سیزده سال بیشتر نداشتم، برایم ضربۀ شدیدی بود، همچنان که برای تمام ملت بود…محرمعلی خان که سواد درستی نداشت، روزنامه را جمع کرده و به شهربانی برده بود. ما آمدیم صبح روزنامه را تحویل بگیریم گفتند که روزنامه را بردند شهربانی، خود شما هم فرار کنید بهتر است.»
ارجمند بعد از کودتا، از حزب پان ایرانیست جدا شد و به نیروی سوم خلیل ملکی گرایش پیدا کرد: «دوران پان ایرانیستی من یک سال بیشتر طول نکشید، به طرف نیروی سوم گرایش پیدا کردم. علاقه او به سینما، از همان دوران کودکی و با دیدن فیلم « سندباد بحری» شکل گرفت: « برادرم مرا به فیلم «سندباد بحری» برد و آن فیلم مرا بیچاره کرد.»
پدرش نیز به سینما علاقمند بود و دوستیِ نزدیکی با صاحبان سینما مایاک، البرز و ستاره داشت و او را همیشه با خود به این سینماها می برد. در مصاحبه اش می گوید که دیدن فیلم «ایوان مخوف» آیزنشتین، تاثیر منفی زیادی بر او گذاشت و در شکل گیری نگاه سینمایی و نقد نویسی اش، تاثیر داشت: « یک فیلم اکسپرسیونیستی سیاه، تیره و سنگین با سایه های دراز و آدم های خشن و جدی و قیافه‌های درهم و … به من چنین گفت که سینمای تو این نیست، یعنی برای من آن زمان این سینما نبود، چون خسته کننده بود.»
ارجمند، کار روزنامه نگاری را به طور جدی با نمونه خوانی و غلط گیری در نشریه فردوسی آغاز کرد که به واسطۀ دوستی پدرش با جهانبانویی مدیر فردوسی، وارد آنجا شده بود. در دوران دبیرستان با پرویز نوری که همکلاس اش بود آشنا شد و از طریق او وارد تیم تحریریۀ مجلۀ «ستاره سینما» شد. نشریه‌ای که منتقدانی چون پرویز دوایی، منوچهر جوانفر، کیومرث وجدانی و جهانگیر افشاری، عضو تحریریۀ آن بودند.
ارجمند به خاطر آشنایی اش با زبان فرانسه، می توانست از مطالب مجلات سینمایی فرانسوی مثل کایه دو سینما و سینه موند که در آرشیو مجلۀ ستاره سینما بود استفاده کند و آنها را به فارسی ترجمه کند و از این راه با جریان‌های سینمای غرب به ویژه موج نو آشنا شود: « آن زمان فرانسه دان در ستاره سینما، تنها شادروان هژیر داریوش بود که در ایران نبود و مرحوم بهرام ری پور. من آنجا رابط و دریچه ستاره سینما و سینمای فرانسه شدم.»
او در مورد تاثیرپذیری اش از کایه دوسینما می گوید: «توانایی های من در زبان فرانسه کم بود و کایه دوسینما خیلی نثر مشکلی داشت. به هر حال اندک اندک کایه دو سینما می خواندم و با زبان پیچیده اش آشنا می شدم و به تدریج کایه دوسینما از نظر نوع نگاه و بها دادن به سینما، بر من تاثیر می گذاشت.»
«ستاره سینما»، نشریه ای بود که گرایش غالب بر آن، سینمای آمریکا بود در حالی که ارجمند و برخی از دوستانش به سینمای موج نوی فرانسه و سینمای هنری اروپا، گرایش داشتند: « در آن زمان ما سینمای اروپا را از سینمای آمریکا پیشروتر می دانستیم. سینمای آمریکا در آن زمان تفوق داشت و هنوز هم دارد و ما این سینما را یک تجارت و کسب و کار محض و تجارت در سینما را هم یک امر مذموم و یک پدیده منفی می دانستیم. اما حالا من هیچیک از این اعتقادات را ندارم.»
ارجمند، مثل اغلب منتقدان هم نسل اش، تحصیل کردۀ سینما نبود و نقدنویسی را از طریق مطالعه نشریات خارجی، فیلم دیدن و بحث و گفتگو با همکارانش در تحریریه ستاره سینما، به ویژه پرویز دوایی، منتقد برجستۀ آن زمان آموخت: « ستاره سینما برای من یک مکتب آموزشی بود. آنچه که من به طور نامنظم و انفرادی آموخته بودم، آنجا در برخورد با افکار و نظرات بچه ها شکل گرفت. شناخت های تازه برایم پدید آمد، شناخت های منظم و سیستماتیک در مورد سینما. یک مقدار با سینمای تکنیکی آشنا شدم، مقداری با نظرات روز آشنا شدم، و بعد وقتی مطبوعات فرانسوی در اختیارم قرار گرفت، با موج نوی فرانسه آشنا شدم، با کارگردان های جوان سینمای فرانسه که همه از مکتب کایه دوسینما بلند شده بودند و خود به خود یک احساس موافقی نسبت به سینمای روشنفکری، هنری و غیرتجاری فرانسه پیدا کردم.»
پرویز دوایی، منتقدی بود که سبک نقدنویسی و نوع نگاهش به سینما، تاثیر زیادی بر نسلی از منتقدان دهه چهل ایران از جمله جمشید ارجمند گذاشت. ارجمند در مورد تاثیرپذیری اش از دوایی می گوید: « نفوذ دوایی حقیقتا وجود داشت و علتش هم پذیرش او از طرف جمع ما بود… به نوعی شاهین ترازو بود، همیشه یک نوع هدایت کننده بود، بدون اینکه بخواهد و بگوید و ما هم به طور رسمی بپذیریم. اما تاثیر عملی داشت. زمانی که می نوشت همه می خواندیم و من به یاد می آورم زمانی که پرویز از یک نقد من تعریف کرد، این لحظه همیشه برای من ماندنی شد.»
ارجمند در آن زمان نقدی بر فیلم «خاطرات آن فرانک» نوشته بود که مورد پسند دوایی قرار گرفت و به خاطر آن ارجمند را تحسین کرد: « پرویز تا آن زمان به من نگفته بود خوب می نویسی، یعنی این وزن را حفظ کرده بود که از هر کسی تعریف نمی کرد. به همین دلیل تعریفش ارزش داشت.»
با انتشار مجله «فیلم و هنر» در سال ۱۳۴۱ زیر نظر اردشیر مهاجر، جمشید ارجمند نیز به تیم نویسندگان و منتقدان این نشریه پیوست و نوشته هایش در کنار نقدهای بیژن خرسند، هژیر داریوش، فریدون هویدا، پرویز دوایی، اسماعیل نوری اعلا و کیومرث وجدانی منتشر شد.
مقاله او که با عنوان «گفتاری در نقد فیلم» که در سال ۱۳۴۶ در ماهنامۀ ستاره سینما منتشر شد، یکی از نخستین نوشته های فارسی در زمینۀ مفهوم نقد فیلم بود. اعتقاد ارجمند در مورد نقد، این بود : «نقد؛ یک سری لوازم ضروری دارد که هر منتقدی باید داشته باشد.» به گفتۀ او، یک منتقد فیلم، علاوه بر سینما، باید اطلاعات وسیعی دربارۀ هنر، جامعه، تاریخ، زیبایی شناسی، تئاتر، نقاشی و ادبیات داشته باشد: «چیز دیگری که با خواندن به دست نمی آید و با گذشت زمان به دست می آید، تجربۀ زیاد در تماشای فیلم است، منتقد باید فیلم های زیادی دیده باشد.»
آگهیاو همچنین داشتن «بینش نقد»، را نیز از ویژگی های مهم یک منتقد می دانست: «منتقدِ بدون بینش کار عبثی می کند و نمی تواند اثری داشته باشد. نوشتنی که به هیچ جا بند نباشد به چه درد می خورد؟ این بینش ممکن است از سینما شروع شود و به خط مشی های فکری، ادبی و هنری برسد.»
جمشید ارجمند، منتقد سینمای ایران
ارجمند در مصاحبۀ خود با «گزارش فیلم» به نقش مهم انجمن های فرهنگی سفارتخانه های خارجی در تهران مثل انجمن ایران و فرانسه، انجمن ایران و آمریکا، انجمن ایران و انگلیس و انجمن ایران و شوروی و جلسات منظم نمایش فیلم آنها و نیز کانون فیلم فرخ غفاری، در ارتقا دانش سینمایی و فرهنگ نقدنویسی در ایران اشاره کرده بود.
نقدها و نوشته های سینمایی ارجمند، علاوه بر «ستاره سینما»، «فیلم و هنر» و «فردوسی» در نشریات فرهنگی و هنری دیگری مثل «رودکی» و «فرهنگ زندگی» نیز منتشر شد. او حتی مدت کوتاهی، سردبیری نشریۀ «رودکی» را به عهده داشت و این نشریه را از حالت بولتن و ارگان تالار رودکی تهران و مجله ای با سمت و سوی موسیقی کلاسیک و اپرایی، به یک مجلۀ پویای فرهنگی و هنری تبدیل کرد که بخش سینمایی بسیار پرباری داشت. در این مورد می گوید: «بعد قرار شد محمود خوشنام (سردبیر رودکی)، به عنوان نمایندۀ فرهنگ و هنر به آلمان برود و به من گفتند که بروم سردبیری رودکی را قبول کنم. من هم این انتظار را داشتم و بعد از همان شماره اول تغییری ناگهانی در مجله دادن و یک ماهنامه فرهنگی و هنری آبرومند ترتیب دادم.» در این دوره، نویسندگانی مثل باقر پرهام، داریوش آشوری، جلال ستاری، احمد میرعلایی، ابوالحسن نجفی، هرمز همایون پور، هوشنگ گلشیری، هوشنگ اسدی، محمد کلباسی، ناصر شاهین، حمید نفیسی و محمد قائد با ارجمند در رودکی همکاری می کردند.
جمشید ارجمند، از مدافعان سینمای روایی و قصه گو بود و به همین دلیل سینمای مسعود کیمیایی را به خاطر جنبه های روایی قدرتمند آن ستایش می کرد: «اگر جریان سینمای سالم و خوب ایران را بخواهیم تعریف کنیم، سینمای نوی کیمیایی بهترین سینمایی بود که پاسخگوی نیاز ما بود؛ سینمایی که از نظر روایت سالم است و قصه ای را به خوبی بیان می کند، کشش ها و جاذبه های لازمه سینمایی را دارد و یک تماتیک را نیز به عنوان مولف دنبال می کند. او از جمله منتقدانی بود که در اواخر دهه چهل بعد از اکران فیلم قیصر ساخته کیمیایی، همراه با پرویز دوایی، ابراهیم گلستتان و نجف دریابندری به دفاع از این فیلم پرداخت: «قیصر یک نقطه عطف در سینمای ماست. البته پیش از قیصر فیلم های خوبی در سینمای متفکر داشتیم، اما همه به صورت حرکت‌های جداگانه و مقطعی و ایزوله شده. این فیلم ها از دیگر سو به زبان مردم نبودند. مرحوم رهنما و گلستان کارهای مثبتی کردند… حتی فرخ غفاری یا مجید محسنی که نوع خاصی داشت، گرچه مربوط به زندگی مردم عادی بود، از طرف مردم پذیرش صد در صد و قطعی پیدا نکرد… اما حرکت مطمئن و قطعی به نظر من با قیصر شروع شد.»
آگهیارجمند در مورد علت حمایت اش از فیلم «قیصر» گفته بود: «ما سال ها منتظر چنین فیلمی بودیم و از کیمیایی و تهیه کننده اش انتظار چنین کاری را نداشتیم. این به اصالت فیلم برمی گردد. موضوع قیصر موضوعی بود که بارها تکرار شده و نظیر آن را دیده ایم. مسئله تجاوز به حقوق خانواده: خواهر و برادری را ظالمانه کشته اند و شخصی به دفاع از آنها برمی خیزد که هیچ اعتقادی به نظم جامعه ندارد، یعنی یک لحظه هم فکر نمی کند که باید رفت شکایت کرد به قانون.»
ارجمند، بعد از انقلاب، نقدنویسی را کنار گذاشت و تنها گاهی به صورت پراکنده و به مناسبت های خاصی در مورد سینما نوشت که در نشریات مختلف از جمله در «گزارش فیلم» منتشر شد. او در مورد علت کناره گیری خود از نقد فیلم گفته است: «کنار کشیدن من از نقد نوشتن به علت نبودن آزادی لازم برای سینماست.»
ارجمند، اعتقاد داشت که با وجود ممیزی شدید فیلم ها و محدود شدن نمایش فیلم های خارجی در ایران و قرار گرفتن آنها زیر تیغ سانسور، دیگر نوشتن نقد فیلم بی معنی است: «در چنین شرایطی که فیلم پرده ای نداریم و اگر هم بیاید به مصیبت سانسور دچار می شود، دربارۀ چه باید نوشت؟… جریان های اساسی از قبیل عشق و زن که مدتی به طور کلی از فیلم ها حذف شده بودند. این شرایطی نیست که فیلمسازان ما می خواستند. من خیلی دلم می خواست دربارۀ فیلم «سلطان» مسعود کیمیایی بنویسم اما ننوشتم. با خودم قهر کردم.، زیرا می دانستم این آن چیزی نیست که کیمیایی می خواسته بسازد.»
کتاب «درباره چند سینماگر»، نوشته ارجمند که در دو جلد در سال ۱۳۵۵ منتشر شد، یکی از نخستین کتاب ها و منابع برای مطالعه و شناخت آثار سینماگران بزرگ اروپایی و آمریکایی از جمله چارلی چاپلین، رنه کلر، استانلی دانن، کارول رید، اورسون ولز، آکیرا کوروساوا، اینگمار برگمن، یاسوجیرو اوزو، آلفرد هیچکاک، فریتز لانگ، لوکینو ویسکونتی، فدریکو فلینی و ویتوریو دسیکا بود که در ایران منتشر شد.
علاوه بر کتاب «دربارۀ چند سینماگر»، کتاب های «دربارۀ سینما»، «سنگ قیصر، جستجوی خط مبارزه در آثار مسعود کیمیایی»، «گربه روی شیروانی داغ و ۲۱ فیلم-قصه دیگر» از جمله آثار دیگر جمشید ارجمند در زمینه سینماست.
آگهیارجمند، علاوه بر سینما، در حوزه ها و زمینه های متنوعی مثل جهانگردی، کشاورزی، ترجمه متون ادبی و ویرایش فعال بود. «دنیای کوچک دون کامیلو» اثر جووانی گوارسکی، «حقوق نویسنده» اثر سولژنیتسین، «جامعه‌شناسی رادیو و تلویزیون» اثر ژان کازانو، «چهره عریان آمریکا» اثر روژه کان، از جمله آثاری است که ارجمند آنها را از زبان فرانسوی به فارسی برگردانده است.