سفیر جمهوری اسلامی ایران در بروکسل در مقاله‌ای برای یورونیوز از چالش‌هایی می‌گوید که در سالهای اخیر توافق هسته‌ای ایران را تهدید کرده است.
آگهیهشتم می ۲۰۲۰ دومین سالگرد خروج آمریکا از برنامه جامع اقدام مشترک، یا برجام، و اعمالِ مجدد همه تحریم هایی بود که آمریکا در پیوند با این توافق آنها را لغو کرده بود. خروجِ آمریکا از برجام و عدم مشارکت این کشور در توافق هسته ای امری واقع (fact) است که مدارکی متقن برای آن موجود است و همگان صحت آن را تصدیق می کنند و من نیز در اینجا قصدِ پرداختن به بدیهیات را ندارم. در عوض، قصد دارم به تجزیه و تحلیل مفهوم توازن، که جز حیاتی اجرای موفقیتآمیز، یا در شرایط کنونی، بقایِ برجام است بپردازم.
درک بهتر از مفهوم توازن در برجام مستلزم اینست که توافق هسته ای را در بافت موقعیتی گسترده تر امنیتی، اقتصادی و سیاسی آن قرار دهیم. برجام ابزاری برای رسیدن به یک هدف بوده و فی نفسه هدف محسوب نمی شود. از دیدگاه امنیتی و اقتصادی، بخش عمده نتایج مثبت برجام در حوزه دو- و چندجانبه حاصل می شود، یعنی در عوض تدابیر موقت و داوطلبانه ای که ایران فراتر از تعهدات خود ذیل معاهده عدم اشاعه و موافقتنامه پادمان می پذیرد، تمام محدودیت های بین المللی علیه ایران، از جمله خاتمه اتوماتیک تحریم تسلیحاتی در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰، برابر با ۲۶ مهرماه ۱۳۹۹، بر اساس یک جدول زمانبندی معین از میان برداشته خواهند شد.
در عرصه اقتصادی، قرار بود برجام مسیری به طرفِ عادی سازی روابط تجاری و اقتصادی با ایران باشد. در این بافت، مفهوم توازن در پیوند با وضع موجودِ پیش از سال ۲۰۱۲ که اتحادیه اروپا بزرگترین شریک تجاری ایران بود معنا پیدا می کند.
در سال ۲۰۱۲ رویکرد تحریمی اتحادیه اروپا به ایران دچار تحول گردید و صادرات نفت و بانک مرکزی ایران نیز به لیست تحریم های اتحادیه اضافه شدند. در فاصله سالهای ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵، تجارت ایران و اتحادیه اروپا سقوطی شدید را در مقایسه با اوج سال ۲۰۱۱ تجربه کرد و به حضیض سالهای ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۵ فرو افتاد و در سال ۲۰۱۹ نیز به پایینترین میزان خود رسید. اگرچه در سال ۲۰۱۷ تجارت به حدی رسید که به وضعیت پیش از تحریم ها به لحاظ تجاری نزدیک شده بودیم، اما این روند مثبت و گشایشی که در نتیجه اجرای برجام حاصل شده بود ادامه پیدا نکرد. بلاتکلیفی ایجاد شده توسط دولت جدید در آمریکا و کارزار این کشور که به مدت یکسال هرگونه اقدام ایذایی برای تحریک ایران به خروج از برجام انجام دادند باعث از بین رفتن فضای سازنده ای شد که برجام می توانست در آن به طور موفقیت آمیز اجرا شود.
در یک معنا، تا ۸ می ۲۰۱۹، یعنی روزی که پس از یک سال صبوری، ایران برنامه مرحله بندی و قابل بازگشت خود برای کاستن از بخشی از تعهدات هسته ایش را اعلام کرد، توازن محدودِ مبتنی بر متن به طور کامل [از سوی ایران] حفظ شده و به لحاظ فنی از سوی آژانس مورد تایید قرار گرفته بود. در عرصه وسیعتر اما ایران در حال از دست دادن منافع اقتصادی خود از برجام بود و افق پیش رو نیز واجد نشانه مثبتی دال بر تحقق وعده عادی سازی روابط تجاری و اقتصادی نبود. از دیدگاه برجامی این بدان معنا بود که عادی سازی روابط تجاری و اقتصادی با ایران دور از دسترس و تبدیل به هدفی دست نیافتنی شده است. بازه زمانی کوتاه بینِ روز اجرای برجام در ۱۶ ژانویه ۲۰۱۶ تا سال ۲۰۱۸ منافع اقتصادی عظیمی برای اتحادیه اروپا در بر داشت به طوری که این اتحادیه توانست کم و بیش به سطح صادرات دوران پیش از تحریمها بازگردد. برای اتحادیه اروپا، کارکردِ برجام در حوزه سیاسی، امنیتی و اقتصادی در بهترین حالت ممکن بود.
منافع اقتصادی ناشی از برجام از جنبه های دو جانبه رفع تحریمها حاصل می شود. اظهارات رسمی از سوی ایران مبنی بر این که این کشور یک سال تمام از خود خویشتنداری استراتژیک نشان داده است (۲۰۱۸ تا ۲۰۱۹) را بایستی در پرتو این تحولات در نظر گرفت؛ یعنی، ایران در تصمیمی سرنوشت ساز به طور یکجانبه هیچگونه کاهشی در اجرای تعهداتش تحت برجام انجام نداد و بدین ترتیب توازن متنی برجام را علیرغم از بین رفتن ارزش اقتصادیِ آن که در سال ۲۰۱۹ به بدترین حالت خود رسید، حفظ نمود. بدیهی است که هرگونه انتظار از ایران برای اعاده تعهدات هسته ای خود به قبل از می ۲۰۱۹ بایستی همگام با افزایش منافع ناشی از اجرای برجام در عرصه سیاسی و اقتصادی باشد.
یکی دیگر از اجزای مهمی که در اجرای موفقیت آمیز برجام نقش محوری ایفا می کند، منافع سیاسیِ ظریفتری است که در نتیجه برداشته شدن تحریم های سازمان ملل متحد حاصل می شود، یا همان جنبه های چندجانبه این توافق. بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، بخشی از تحریم های تسلیحاتی سازمان ملل متحد علیه ایران به صورت خودکار در تاریخ ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰، برابر با ۲۶ مهر ۱۳۹۹، لغو خواهد شد. اگرچه این امر فاصله زیادی با تحقق همه مواعید برجام دارد، اما می تواند اندکی توازن به آن تزریق نماید.
حملات تازه ایالات متحده که در پوششی مغشوش و با منطقی معیوب علیه برجام شدت گرفته است، در صورتی که به هدف نایل شود، برجام را به شکل غیرقابل بازگشتی از توازن خارج خواهد کرد. می توان استدلال کرد که از منظر اقتصادی، سیاسی و امنیتی، اتحادیه اروپا یکی از برندگان اصلی برجام بود. برجام دست آورد قابل توجهی در سیاست خارجی اتحادیه اروپا است و من بر این باورم که اتحادیه اروپا و سه کشور اروپایی عضو برجام به طور خاص در موقعیتی هستند که از طریق مقابله با دور جدید حملات آمریکا علیه برجام و همچنین بازگرداندن توازن در حوزه روابط اقتصادی با ایران، توازن شکننده کنونی را در عرصه دو و چندجانبه حفظ کنند و بدین ترتیب، مانع نابود شدن برجام بدست امریکا شوند.