دو شخصیت زن فیلم هر دو مورد علاقه دو مرد هستند، اما در صحنه‌ای از فیلم آنها در حال عشقبازی با یکدیگر نیز دیده می‌شوند، چیزی که رویکردی به شدت سنت‌گریز در جامعه آن زمان ایران محسوب می‌شود.
آگهیگزارش از: مسعود سالاری
نسخه ترمیم‌شدهٔ فیلم ایرانی «شطرنجِ باد» شامگاه دوشنبه ۱۲ اکتبر (۲۱ مهر ماه) در دوازدهمین جشنوارهٔ فیلم «لومیر» در لیونِ فرانسه به نمایش درآمد.
این ساختهٔ ۱۳۵۵ محمدرضا اصلانی، همان سال نیز در پنجمین جشنوارهٔ جهانی فیلم تهران نمایش داده شد. اما نقدهای تندوتیز منتقدان، صاحبان سینما را نگرانِ واکنشِ تماشاگران ایرانی کرد، تاجایی‌که «شطرنجِ باد» دیگر هرگز روی پردهٔ سینما نرفت.
به کانال تلگرام یورونیوز فارسی بپیوندید
ظاهرا کارگردان فیلم با مدیر جشنواره فیلم تهران، که استاد وی در دانشگاه نیز بود، اختلاف پیدا می‌کند، و همین امر سبب پخش نادرست فیلم در جشنوارهٔ تهران شد. بعد از انقلاب، صاحبان شرکت فیلمسازی که بوشهری نام داشتند و با خانواده پهلوی نسبت داشتند، از کشور رفتند و در نتیجه نسخه اصلی فیلم گم شد.
فیلمی که خودش داستان شد
گم شدن و پیدا شدن «شطرنج باد» که تهیه کننده‌اش بهمن فرمان‌آراست، خود داستانی دراز دارد.
گیتا اصلانی، دختر کارگردان این فیلم در سخنرانی خود پیش از نمایش فیلم در سالن سینمای «او.ژ.س کنفلوانس» لیون گفت که پس از سال‌ها بی‌خبری، با همت او و پدرش، نگاتیوهای فیلم در تهران به‌دست آمده است.
خانم اصلانی که دکترای فسلفهٔ سینما را از «دانشگاه پاریس ۱۰» دریافت کرده و مدرس همین دانشگاه نیز است، افزود که پس از ورشکست شدن شرکت بوشهری، کارگردان شطرنج باد به‌سراغ استودیو (لابراتوار) بدیع، جایی که کار ظهور نگاتیوهای فیلم را برعهده داشته می‌رود. اما شرکت بدیع نیز بسته شده بوده است.
سرانجام، خانواده اصلانی پس از جستجوی بسیار، حلقه‌های اصلی فیلم را که در محل اجارهٔ ابزار سینمایی بایگانی شده بوده می‌یابند. سپس، نگاتیوهای فیلم برای مرمت در اختیار سینماتک بولونیای ایتالیا قرار می‌گیرد و با پشتیبانی بنیاد مارتین اسکورسیزی و کمک مالی بنیاد جرج لوکاس ترمیم می‌شود.
خانم اصلانی در توصیف پدرش محمدرضا اصلانی گفت که او علاوه بر فیلمسازی، شاعر هم هست و نخستین دفتر اشعار خود را در نوزده سالگی منتشر کرده است. او اصلانی را یک شاعر نوسرا و هنرمند آوانگارد در زمان خودش معرفی کرد و گفت که پدرش پس از تحصیل در رشته نقاشی، نخستین فیلم کوتاه خود را نیز در ۲۱ سالگی ساخته است. وی تأثیر شعر و نقاشی در آثار سینمایی اصلانی را برگرفته از پیش‌زمینه او در هنرهای تجسمی و در هنر شاعری ذکر کرد.
داستان فیلم
ماجرای فیلم «شطرنج باد» در ۱۲۸۵ شمسی یعنی چند سالی پس از انقلاب مشروطه روی می‌دهد. این داستان به طور مشخص‌تر به اوایل قرن شمسی حاضر، یعنی اواخر دوره قاجار یا اوایل دوران پهلوی برمی‌گردد. گیتا اصلانی در این زمینه به یورونیوز می‌گوید از روی روایت فیلم دربارهٔ آغاز خدمت نظام وظیفه در ایران، می‌فهمیم که داستان فیلم به طور مشخص مربوط به سال ۱۹۲۵ میلادی (۱۳۰۴ خورشیدی) است.
در خانواده‌ای اشرافی و ثروتمند، خانم بزرگ که بزرگ خاندان است فوت می‌کند. وارث او، خانم کوچک، زن جوان افلیجی است که نقش او را فخری خوروش بازی می‌کند. بعد از مرگ خانم بزرگ، بر سر تصاحب ثروت خانوادگی بین حاج عمو (با بازی محمدعلی کشاورز)، کنیزک (با بازی شهره آغداشلو) و برادرزاده‌های ناپدری (اکبر زنجان‌پور و شهرام گلچین) مناقشه درمی‌گیرد. وقتی حاج عمو سر نماز است، خانم کوچک با تعلیمی (گوی زنجیردار) به‌قصد کُشت برسر او می‌کوبد و داستان رنگی جنایی و مالیخولیایی می‌گیرد.
گیتا اصلانی می‌گوید پدرش در این اثر که به گونه‌ای الهام گرفته از تئاتر هم هست، نگاه فمینیستی برجسته‌ای دارد که آن را از خلال شخصیت‌پردازی خانم کوچک و کنیزک به نمایش می‌گذارد. به گفته او این نگاه فمینیستی در ایران تحت تأثیر مقالاتی ترجمه شده از انگلیسی و فرانسه، در قالبی فرنگی در ایران متجلی شده بود. دو شخصیت زن فیلم هر دو مورد علاقه دو مرد هستند، اما در صحنه‌ای از فیلم آنها، به‌شکلی نمادین، در حال عشقبازی با یکدیگر دیده می‌شوند، رویکردی که در جامعه ایرانی به‌شدت سنت‌گریز به‌شمار می‌رفت.
به اینستاگرام یورونیوز فارسی بپیوندید
«شطرنجِ باد» که در اصل با نور پایین فیلم‌برداری شده، با دقت و هزینه بسیار مرمت شده، به‌گونه‌ای که کیفیت رنگ و نور و صدای آن، ۴۴ سال پس از ساختش، همچنان بیننده را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
بازتاب در فرانسه: فیلمی تجسمی، اپرایی و هیچکاکی
نمایش شطرنج باد در فضای سینمایی و نیز در رسانه‌های تخصصی و حتی عمومی فرانسه بازتاب درخوری داشته است. برخی تماشاگران فیلم نیز پس از اکران آن در جشنواره لومیر لیون به خبرنگار یورونیوز گفتند که از دیدن آن بسیار لذت برده‌اند، زیرا آن را اثری خاص یافته‌اند.
«مارتن» که سینمای ایران را کمابیش می‌شناسد، در مورد متمایز بودن این فیلم از دیگر آثار سینمایی معروف ایرانی به خبرنگار یورونیوز می‌گوید: «باید بگویم که این فیلم بسیار غافلگیرکننده بود. فیلم وجه تجسمی بسیار برجسته‌ای دارد و در نهایت به گونه‌ای اپرا بدل می‌شود. موسیقی پر قدرتی دارد که با تصاویری شئ‌واره و پلان‌های بزرگ همراه می‌شود، آن گاه تمام اینها را در فضایی شبیه کارهای ویسکونتی و البته هیچکاکی با سکانس‌هایی از قتل و شبه ترسناک در سردابه می‌بینیم. تفاوت موجود میان برخی اقشار جامعه ایرانی، نظام خانوادگی و ارث و میراثی نیز در این فیلم به خوبی نمایش داده شده است. کارگردان ایرانی همه اینها را در قالب آن خشونت مخملی شرقی نشان داده است.»
برخی رسانه‌های فرانسه نیز از هم اکنون و پیش از اکران عمومی شطرنج باد، به ویژگی‌های یگانه فیلم اصلانی پرداخته‌اند. ویرژینی آپیو در ویژه‌نامه جشنواره لومیر از صندلی چرخدار چوبی قهرمان فیلم، قرابه‌های شیشه‌ای بزرگ که جسد مقتول را در یکی از آنها می‌اندازند، و عناصر برجسته دیگری را به مثابه اشیایی برمی‌شمرد که در این فیلم کاراکتری هم‌ارز با شخصیت‌ها پیدا می‌کنند.
آگهیشطرنج باد پس از نمایش در ایتالیا، برای نخستین بار در فرانسه در جشنواره لیون به نمایش در آمده و به گفته خانم اصلانی، قرار است به زودی در فرانسه و کشورهای دیگر اکران عمومی شود.
سال گذشته نیز دو فیلم قدیمی از سینمای ایران یعنی «خانه سیاه است» اثر فروغ فرخزاد و «تپه‌های سیلک» کار ابراهیم گلستانبه در جشنواره لومیر در شهر لیون فرانسه، زادگاه سینمای جهان نمایش داده شده بود. این دو فیلم نیز در ایتالیا مرمت شده بودند.