هرچند آمریکا و کشورهای اروپایی تاکید دارند که تنها مسئله خروج سپاه پاسداران از فهرست سازمان‌های ترویستی اصلی‌ترین اختلاف باقیمانده با ایران بر سر احیای برجام است ولی تهران اصرار دارد که مسائل کلیدی‌تری برای توافق باقیمانده است.
آگهیچشمانداز برای حصول توافق بر سر احیای برجام هر روز بدبینانه‌تر می‌شود و افراد کمتری نسبت به نتیجه‌بخش بودن تلاش‌ها برای بازگشت ایران و آمریکا به توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ امید دارند.
هفته گذشته خبرگزاری رویترز گزارشی از پیش‌نویس قطعنامه آمریکا و سه کشور اروپایی منتشر کرد که قرار است روز دوشنبه ۶ ژوئن در شورای حکام و در رابطه با برنامه هسته‌ای ایران ارائه شود. آنطور که رویترز گزارش داده، در این قطعنامه پیشنهادی آمریکا و تروئیکای اروپایی نگرانی عمیق خود را در خصوص عدم حل و فصل موضوع ذرات اورانیوم یافت شده در سه سایت اعلام نشده ایران به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ابراز می‌دارند. آژانس پیشتر گزارش داده بود که در سه سایت در مریوان، تورقوز آباد و پارچین ورامین اثراتی از اورانیوم غنی‌سازی شده یافت شده است.
همچنین قرار است آمریکا و سه کشور اروپایی در این قطعنامه «همکاری ناکافی و سیستماتیک تهران» را دلیل حل نشدن مسائل فی‌مابین بین ایران و آژانس معرفی کنند و از ایران بخواهند که فورا پیشنهاد آژانس برای تعامل بیشتر برای حل و فصل مسائل پادمانی باقیمانده را بپذیرد.
نشست شورای حکام در حالی قرار است از روز دوشنبه آغاز شود که از ماه مارس مذاکرات احیای برجام میان ایران و قدرت‌های جهانی متوقف شده و دیگر خبری از رایزنی‌های هیئت‌های دیپلماتیک در وین نیست. در جریان بودن گفتگوها در ماه‌های اخیر باعث شده بود تا جلسات شورای حکام از زمان پیروزی ابراهیم رئيسی بدون صدور قطعنامه علیه برنامه هسته‌ای ایران به کار خود پایان دهد. هرچند در نشست‌های پیشین شورا، چندین بار کار تا صدور قطعنامه علیه ایران پیش رفت اما پیشرفت‌های دیپلماتیک در وین مانع از این می‌شد که آمریکا و اروپا با چنین سیاستی خطر آسیب زدن به مذاکرات را به جان بخرند. اما حالا که بیش از دو ماه است مذاکرات تعطیل شده و چشم‌انداز مثبتی هم در انتظار احیای برجام نیست، گمانه‌ها در خصوص صدور قطعنامه بیش از گذشته افزایش یافته است.
قطعنانه‌ای که در صورت صدور، یادآور ماه‌های ابتدایی ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد خواهد بود. جایی که خروج ایران از تمام تعهدات هسته‌ای موجب شد ظرف مدت کوتاهی شورای حکام قطعنامه‌ای علیه برنامه هسته‌ای ایران صادر و بلافاصله هم پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارجاع داده شد. بعد از آن بود که ۵ قطعنامه در شورای امنیت علیه ایران صادر شد، بدون اینکه چین و روسیه هیچ‌کدام از آنها را وتو کنند.
سپاه مانع اصلی توافق؟
در چنین شرایطی گزارش‌ها حاکی از آن‌است که اختلاف اصلی میان ایران و آمریکا بر سر خروج سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از فهرست سازمان‌های تروریستی ایالات متحده است. مقام‌های آمریکایی می‌گویند ایران برای دریافت چنین امتیازی باید به واشنگتن اطمینان دهد که از فرآیند انتقام از عاملان ترور قاسم سلیمانی و هدف قرار دادن مقام‌های پیشین دولت آمریکا دست بر می‌دارد. آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا ۲۶ آوریل در نشست کمیته روابط خارجی مجلس سنا در پاسخ به سناتورهای آمریکایی گفته بود که تهران می‌داند برای خروج سپاه از فهرست سازمان‌های تروریستی باید چه کاری انجام دهد.
هرچند این پیشنهاد آمریکا مورد پذیرش ایران قرار نگرفته اما از سوی دیگر مقام‌های ایران تاکید دارند که اختلاف میان طرفین تنها محدود به این مسئله نیست. ۲۶ مه، حسین امیر عبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران در نشست داووس و در گفتگو با فرید زکریا مدعی شد این لابی اسرائيل است که مسئله خروج سپاه از فهرست سازمان‌های تروریستی را به عنوان اختلاف اصلی طرفین برجسته کرده است. او در این رابطه افزود: «اگر بخواهم صادقانه بگویم چه چیزی باعث مکث در مذاکرات شده درخواست‌ها و مطالبات اقتصادی ما در مسیر تجارت جهانی است و نباید مسئله را به یک موضوع تقلیل داد. در واقع موضوع قراردادشتن سپاه در لیست تروریستی آمریکا یک مسئله فرعی است که از طرف لابی اسرائیلی بزرگ‌نمایی شده است. اولویت برای ما منافع ملت ایران است و تمرکز بر موضوع دیگر رفتار و واکنش مناسبی نیست.»
اما چرا برخلاف آن‌چیزی که آمریکا و کشورهای اروپایی می‌گویند، ایران اصرار دارد که اختلاف اصلی طرفین تنها متمرکز بر مسئله سپاه پاسداران نیست؟ آیا واقعا موضوعات باقیمانده فی‌مابین فراتر از مسئله سپاه پاسداران است؟ عبدالرسول دیوسالار، استاد دانشگاه کاتولیکا میلان در این خصوص به یورونیوز می‌گوید: «بخش مهمی از مسئله به برداشت سیاسی ابراهیم رئيسی مربوط می‌شود. او با مشاهده روندهایی که در دولت حسن روحانی اتفاق افتاده، قصد ندارد آینده سیاسی خود را با گام نهادن در مسیری که می‌تواند نارضایتی سپاه پاسداران را به همراه داشته باشد، به خطر بیندازد.»
مدیر طرح امنیت منطقه‌ای دانشگاه اتحادیه اروپا همچنین در ادامه می‌گوید: «رئيسی دریافته در صورتی که بخواهد توافقی را امضا کند که بر اساس آن سپاه پاسداران از فهرست سازمان‌های تروریستی آمریکا خارج نشود، می‌تواند منجر به آسیب به وجهه داخلی او از سوی جریان‌های حامی او و همچنین مجموعه سپاه پاسداران شود. در نتیجه او با در نظر گرفتن سرنوشت حسن روحانی و چالش‌هایی که او پس از حصول برجام با سپاه پیدا کرد، به این نتیجه رسیده گام در مسیری ننهد که می‌تواند آینده سیاسی او به ویژه پس از رهبر کنونی ایران یعنی علی خامنه‌ای را به خطر بیندازد.»
با این حال مقام‌های جمهوری اسلامی ایران تاکید دارند که در اظهار نظرهای خود این نکته را تکرار کنند که اختلافات میان تهران و واشنگتن تنها بر خروج سپاه از فهرست سازمان‌های تروریستی محدود نمی‌شود. رویکردی که احتمالا در جهت برداشتن بار روانی شکست احتمالی مذاکرات از دوش این نهاد نظامی باشد. با توجه به تاکید مقام‌های غربی در خصوص باقی ماندن مسئله سپاه در میان مجموعه اختلافات طرفین که همچنان حل نشده، افکار عمومی در ایران، مسئولیت ادامه تحریم‌ها در ایران و عدم حصول به توافق را متوجه سپاه پاسداران می‌داند و در شرایطی هم که احتمالا این گفتگوها به شکست بینجامد، باز هم سپاه را مقصر قلمداد خواهد کرد. در چنین شرایطی دولت ابراهیم رئيسی احتمالا تلاش دارد در تغییر این تصویر نقش‌آفرین باشد و روایتی متفاوت در خصوص چرایی بن‌بست حاصله در مذاکرات و شکست احتمالی گفتگوها به افکار عمومی ارائه دهد.
علی واعظ، مدیر بخش ایران گروه بین‌المللی بحران هم نظر مشابهی در این خصوص دارد. او در این رابطه به یورونیوز می‌گوید: «علت اینکه مقام‌های ایران سعی می‌کنند مسئله را، یک اختلاف تک بعدی نشان ندهند این است که گناه شکست احتمالی مذاکرات بر گردن سپاه نیفتد و در دیدگاه عمومی سپاه مقصر این قضیه شناخته نشود وگرنه اختلافات دیگری که وجود دارند همه جزئي و قابل رفع و حل هستند. تنها مانعی که تا به اینجای کار حصول توافق را با مشکل رو به رو کرده، بحث سپاه پاسداران است.»
بازگشت اختلافات پادمانی
در شرایطی که تلاش‌های دیپلماتیک برای حل و فصل مسئله ایران تاکنون بی‌فرجام بوده، گزارش‌های آژانس، سفر مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به اسرائيل و همچنین گمانه‌ها در خصوص احتمال صدور قطعنامه در شورای حکام علیه برنامه هسته‌ای ایران بار دیگر توجهات در خصوص یکی از محورهای اختلافی میان ایران و آژانس که به نظر می‌رسید با سفر رافائل گروسی، مدیر کل آژانس به تهران در روز ۵ مارس به تهران حل و فصل شده، بار دیگر به سرتیتر اخبار بازگشته است. همان زمان کشورهای غربی با استناد به گزارش‌های گروسی از ایران خواسته بودند تا در خصوص پرسش‌های آژانس شفاف و صریح باشد و درباره محل‌هایی که اثر اورانیوم غنی‌سازی شده در آنجا پیدا شده توضیح دهد.
حتی بعد از سفر گروسی به تهران هم بسیاری از ناظران سیاسی نسبت به نتیجه بخش‌بودن توافق حاصل شده میان گروسی و سازمان انرژی هسته‌ای ایران ابراز تردید کردند؛ موکول کردن تمام مسائل به آینده باعث شده بود تا برخی از کارشناسان این تردید را مطرح کنند که شکاف‌های میان ایران و آژانس همچنان بر سر جای خود باقی خواهد ماند. حالا این اختلافات این‌بار و در آستانه برگزاری نشست شورای حکام برجسته شده و این‌بار این نشست در حالی برگزار می‌شود که دیگر خبری از جلسات شلوغ در هتل کوبورگ وین نیست و مذاکره کنندگان ایران و کشورهای ۵+۱ مدتهاست به پایتخت‌های خود باز گشته‌اند. در چنین شرایطی، آنطور که رسانه‌ها گزارش می‌دهند حالا احتمال صدور یک قطعنامه علیه برنامه هسته‌ای ایران بیش از گذشته تقویت شده است؛ قطعنامه‌ای که در صورت صدور می‌تواند بار دیگر برنامه هسته‌ای ایران را به مسیر پرسنگلاخ سالهای ابتدایی دولت محمود احمدی نژاد بازگرداند.
علی واعظ، مدیر بخش ایران گروه بین‌المللی بحران در این رابطه به یورونیوز می‌گوید: «فکر نمی‌کنم در کوتاه مدت احتمال اینکه پرونده ایران از شورای حکام به شورای امنیت برود چندان زیاد باشد. در این مرحله به باور من بیشتر در حد یک اخطار به ایران است و در صورتی که مذاکرات به نتیجه‌ای نرسد و طرفین از احیای برجام ناامید شوند، احتمال اینکه پرونده ایران نهایتا تا پایان سال به شورای امنیت برود، زیاد خواهد بود.»
هرچند آنطور که خبرگزاری رویترز گزارش داده، لحن و ادبیات قطعنامه احتمالی بیشتر روی «ابراز نگرانی» و نه «هشدار و تهدید» و یا تعیین ضرب‌الاجل متمرکز خواهد بود ولی در عین حال رخدادهای گذشته نشان داده پیومدن چنین مسیری می‌تواند در نهایت به بازگشت پرونده ایران در شورای امنیت سازمان ملل و همچنین فعال شدن دوباره تحریم‌های این شورا بینجامد. اتفاقی که حتی با وجود خروج دونالد ترامپ از برجام و تلاش دولت او برای متقاعد کردن کشورهای اروپایی رخ نداد و در نهایت واشنگتن نتوانست از فرآیند اسنپ بک یا فعال‌سازی خودکار تحریم‌های شورای امنیت علیه برنامه هسته‌ای ایران استفاده کند.
دیوسالار در این رابطه به یورونیوز می‌گوید: «واقعیت این است که من همچنان معتقدم نبود گزینه‌های جایگزین برای ایران و آمریکا باعث می‌شود که طرفین برجام را ولو اینکه بخش کوچکی از آن به جا مانده باشد، کنار نگذارند. اما در عین حال باید در نظر داشت که با توجه به اختلافاتی که طرفین با یکدیگر دارند، گزینه رفتن به سمت اعمال فشار تدریجی علیه ایران از مسیر شورای حکام و در ادامه شورای امنیت سازمان ملل هم از گزینه‌هایی است که در صورت به نتیجه نرسیدن تلاش‌های دیپلماتیک می‌تواند در نهایت در دستور کار طرف غربی قرار بگیرد.»
به کانال تلگرام یورونیوزفارسی بپیوندید
با این حال گزینه دیگری که هرچند شانس آن بسیار کمتر از گذشته شده اما هنوز نمی‌توان از آن چشم پوشید، احتمال نتیجه بخش بودن گفتگوها و همچنین راه‌حل‌های جایگزینی است که ممکن است از سوی طرفین برای حل مسئله سپاه در نظر گرفته شود. علی واعظ در این رابطه می‌گوید: «در حال حاضر تلاش‌هایی در حال انجام است تا فرمول جایگزینی در مورد بحث خروج سپاه از FTO پیدا شود. هرچند به طور قطع نمی‌توان گفت که این تلاش‌ها به نتیجه خواهد رسید یا خیر ولی در صورتی که طرفین از خود انعطاف لازم را نشان دهند کاملا امکان اینکه مذاکرات حتی در همین ماه ژوئن نهایی شود، وجود دارد.»
آگهیواعظ در ادامه با اشاره به حس بدبینی عمیقی که در طرفین ایجاد شده می‌گوید: «با توجه به عدم اعتماد حاکم بر فضای طرفین، این احتمال هم کاملا وجود دارد فضای تعلیقی که در ماه‌های اخیر بر مذاکرات سایه افکنده، همچنان بین دو طرف ادامه داشته باشد.»
و اما در صورتی که فضای تعلیق همچنان میان طرفین ماندگار باشد، آمریکا برخلاف دوران دونالد ترامپ، کار چندان دشواری برای جلب همراهی کشورهای اروپایی برای اعمال فشار علیه ایران نخواهد داشت. در شرایطی که واشنگتن خواهان ارسال پرونده ایران به شورای امنیت و فعال کردن دوباره تحریم‌ها و یا احتمالا استفاده از فرآینده اسنپ بک باشد، این بار اروپا هم با این کشور همراهی خواهد کرد. چرا که دولت جو بایدن برخلاف دونالد ترامپ از همان ابتدا مسیر گفتگو و مذاکره با ایران را با همراهی متحدانش پیش برده و می‌تواند از امتیاز همراهی کشورهای اروپایی در فاز بعدی تقابل احتمالی با ایران نیز بهره‌مند شود. در چنین شرایطی تنها امید ایران می‌تواند باز هم مانند سالهای ابتدایی دولت محمود احمدی نژاد، وتوی چین و روسیه در شورای امنیت سازمان ملل باشد. اتفاقی که البته حدود ۱۵ سال قبل رخ نداد و پکن و مسکو هم با اعمال تحریم‌های گسترده جهانی علیه ایران موافقت کردند.