آگهیدر روزهای پایانی ماه اسد/ مرداد خبر انتشار یازده هزار جلد کتاب از استادان دانشگاه های افغانستان در ایران با استقبال کاربران افغانستان در شبکه های اجتماعی مواجه شد و این خبر در میان خبرهای انتحار و جنگ، خبری خوش محسوب می شد. ایران انتشار ۲۱ عنوان کتاب از استادان افغانستانی را دستاورد خود دانست اما اشاره ای به بازگشت صدها متخصص مهاجر بخصوص استادان دانشگاه نکرد که در ایران تحصیلات عالی را به اتمام رسانده بودند و در عرصه های مختلف بازسازی افغانستان سهم گرفته بودند.
ماجرا از آنجا شروع شد که بعد از استقرار حکومت پس از طالبان اولین گروه های دانش آموختگان در ایران به افغانستان بازگشتند. حسن رضایی و دوستانش از جمله این گروه ها بودند که دانشگاه ولایت/ استان بامیان را فعال کردند. آنها کادر علمی دانشگاه را تشکیل دادند و ظرفیت پذیرش دانشجو در اولین سالهای حکومت پس از طالبان در بامیان روزبروز زیادتر می شد و آنها در سالهای بعد حضور علمی خود را با تاسیس دانشگاه های خصوصی و تدریس و تالیف کتاب ادامه دادند در حالیکه بازگشت های گروهی در قالب طرح های مختلف شغلی از طرف جامعه جهانی هر سال افزایش می یافت.
اشتراکات فرهنگی و زبانی با ایران
حسن رضایی، استاد دانشگاه درباره تاثیرات بازگشت متخصصان به یورونیوز می گوید: “تاثیرات بازگشت متخصصان از ایران آمده هم در سبک زندگی و هم نوع تفکر و فرهنگ افغانستان قابل بررسی است. اولین مهاجرت های گسترده افغانستانی ها به ایران با مشکلات سیاسی در افغانستان و تشکیل حکومت دینی در ایران همزمان شد و نسلی از پدران و فرزندان مهاجر شکل گرفت که حکومت دینی در ایران را تجربه کردند و آسیب های این نوع حکومت را شناختند به همین خاطر نسل تحصیلکرده، پس از بازگشت به افغانستان با حکومت دینی برخورد محتاطانه و برخی نگاه سکولاریستی به حکومت پیدا کردند و این نوع نگاه، تاثیر عمیقی در سیاست افغانستان گذاشت البته وجود اشتراکات فرهنگی، دینی و زبانی دو کشور، در تاثیر پذیری جامعه مهاجر نقش مهمی داشت.”
به گفته وی، مهاجران افغانستان در شهرهای بزرگ ایران زندگی می کنند و امکان تعاملات فرهنگی با جامعه میزبان را داشتند و تجربه جامعه میزبان با تجربه جامعه مهاجر در هم آمیخته می شد به این معنا که تجربه جامعه مهاجر از نوع حکومتداری و تجربه های عمومی جامعه میزبان به دور نبوده است و امروز تحصیلکرده های از ایران بازگشته با تعمیق دادن دیدگاههای سیاسی و اجتماعی خود با جامعه افغانستان روبرو شده اند و از آنجاییکه جامعه افغانستان از نظر ساختاری جامعه محافظه کار سنتی است در برخورد با اندیشه های تحصیلکرده های از ایران آمده مقاومت می کنند.
تغییرات توقف ناپذیر
حسن رضایی ادامه می دهد: “اگر در جامعه افغانستان از تاثیر فرهنگی تحصیلکرده های ایران انتقاد می شود نشان دهنده تاثیر این تحصیلکرده ها در ایجاد تغییرات است. مقاومت در مقابل تغییرات در یک جامعه محافظه کار امر طبیعی است اما هر تغییری با مقاومت و پذیرش نسبی از سوی جامعه محافظه کار مواجه می شود اما مقاومت به هر شیوه ای که باشد نمی تواند مسیر تغییرات در جامعه افغانستان را متوقف کند.”
این استاد دانشگاه در مورد نقش سایر مهاجران در افغانستان نیز می گوید: “پاکستان از همسایه های افغانستان بود که سیل عظیمی از جمعیت مهاجران افغانستانی را پذیرفت اما این مهاجران بیشتر در اردوگاههای سازمان ملل مستقر شدند و آنچنان که باید امکان تعامل گسترده با جامعه میزبان را نداشتند اما این مهاجران هم تاثیرات خاص خود را در جامعه افغانستان گذاشته اند.”
موانع حکومتی و جنگ سرد قومی
“تحصیلکردگان از ایران بازگشته تنها با چالشهای اجتماعی و فرهنگی در افغانستان مواجه نیستند بلکه حکومت هم در برابر حضور و تاثیر علمی و فرهنگی آنها مقاومت می کند. من استادانی را سراغ دارم که با مدرک دکترا به دانشگاه کابل درخواست تدریس دادند و استادانی با مدرک لیسانس از آنها امتحان گرفتند و واجد شرایط تدریس ندانستند.”
این بخشی از صحبت های محمد کیامهر مدیر یکی از لیسه های (مدارس) خصوصی در کابل است که بخشی از وقتش را به تدریس در دانشگاه های خصوصی و شعبه ای از دانشگاه های ایران می گذراند.
سردار محمد رحیمی وقتی دکترایش را در ایران گرفت مثل هم مسلکانش به افغانستان آمد به تدریس در دانشگاه ها و فعالیت های سیاسی مشغول شد. او در گفتگو با یورونیوز، حکومت افغانستان را در جذب و بکارگیری تحصیلکرده های از ایران بازگشته ناموفق می داند و می گوید: “نظرهایی در مورد این تحصیلکردگان مطرح می شود در مورد تاثیر آنها در نفوذ فرهنگی و ارتباط نزدیک با ایران اما واقعیت این است که جنگ سرد قومی، رقابت های سیاسی و ترس از دست دادن موقعیتهای شغلی بخاطر وجود نیروهای متخصص موانع اصلی در برابر استفاده از این تحصیلکرده ها است اما تعدادی از همین تحصیلکردگان که در فعالیت های سیاسی شانس ورود یافتند به سرعت موقعیت های عالی حکومتی را بدست آوردند و در سطح وزیر و معاون رئیس جمهور مصدر فعالیت شدند.”
او ظرفیت این نیروهای متخصص را فوق العاده می داند و می گوید که امروز حکومت افغانستان برای جذب این نیروها بسترسازی نکرده و با مشکل سرمایه انسانی روبرو است.
براساس آمار وزارت علوم ایران، صدها دانشجوی افغانستانی در مقاطع مختلف تحصیلی در ایران مشغول به تحصیل هستند و هر ساله آمار قبولی های کنکور ایران بر تعداد این دانشجویان می افزاید ایران با ایجاد محدودیت های شرط معدل و نوع مدرک اقامتی سعی دارد که میزان پذیرش دانشجویان افغانستانی را کم کند و تاکنون تربیت نیروهای متخصص و فرهنگی افغانستان را از دستاوردهای خود اعلام نکرده است. حکومت افغانستان هم برنامه مشخصی برای بکار گیری تحصیلکردگان از ایران بازگشته ندارد.