گروه‌های مختلف تندرو در ساختار حکومتی ایران برخلاف تصور، تصویر و ایده‌آل متفاوتی نسبت به آینده برنامه هسته‌ای و نیز چشم‌انداز گفتگوها با غرب و آمریکا دارند. اختلاف نظرهایی که بعضا در سطح رسانه‌ها هم بروز و نمود عینی داشته است. این اختلاف‌ها بر سر چیست؟
آگهیوزارت امور خارجه ایران روز چهارشنبه ۲۰ بهمن انتشار نامه حسین امیرعبداللهیان به رهبر جمهوری اسلامی در خصوص وضعیت مذاکرات هسته‌ای را تکذیب کرده است. نامه‌ای که برخی از رسانه‌های نه چندان شناخته شده در ایران گزارش داده بودند وزیر امور خارجه در آن به علی خامنه‌ای نسبت به کارشکنی‌های برخی از مخالفان مذاکرات هسته‌ای و به ویژه «سعید جلیلی» گلایه کرده است. شخصیتی که سال‌هاست با هرگونه مذاکره با آمریکا مخالفت می‌کند و بی‌پروا این نگاه خود را علنی هم کرده است.
هرچند در بیانیه منتشر شده از سوی وزارت امور خارجه بر لزوم وحدت میان نیروهای مختلف سیاسی در مسیر پیشبرد مذاکرات هسته‌ای سخن گفته شده، اما به نظر می‌رسد برخلاف انتظار، همچنان خبری از یک‌دست شدن حاکمیت در میان نهادهای مختلف جمهوری اسلامی نیست و با وجود اینکه ابراهیم رئيسی و مجلس شورای اسلامی، همگی در زمره نیروهای وفادار به هسته سخت و تندروی قدرت در کشور هستند، همچنان بر سر انتخاب راهبردهای کلیدی تهران بین کارگزاران نظام اختلاف نظر جدی وجود دارد.
موضوع انتشار نامه جلیلی به رهبر ایران و همچنین تکذیبه وزارت امور خارجه در خصوص ارسال نامه امیرعبداللهیان به نفر اول نظام جمهوری اسلامی، بار دیگر وجود اختلاف نظرهای جدی در میان کانون‌های داخلی قدرت بر سر اتخاذ رویکرد مناسب در مذاکرات هسته‌ای برای احیای برجام را نمایان کرد. مذاکراتی که این روزها دور هشتم آن در وین، پایتخت اتریش آغاز شده و طرفین ابراز امیدواری کرده‌اند تا بتوانند در همین دور به توافق نهایی برای احیای برجام دست یابند.
این اما نخستین بار نیست که در ماه‌های اخیر و از زمان روی کار آمدن ابراهیم رئيسی میان تندروهای جمهوری اسلامی بر سر اتخاذ راهبرد جمهوری اسلامی در مقابل آمریکا در مذاکرات هسته‌ای اختلاف افتاده است.
ششم بهمن ماه بود که حسین شریعتمداری، سردبیر روزنامه کیهان در این نشریه به علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی بابت آنچه او «طرح مذاکره مستقیم با آمریکا» خوانده بود حمله کرد و اظهارات این فرمانده نظامی پیشین را نسنجیده خواند. حمله روزنامه کیهان به شمخانی در حالی صورت گرفت که خود این فرمانده در دولت حسن روحانی یکی از کسانی بوده که همواره از مذاکرات هسته‌ای دولت در ماه‌های پایانی با مدیریت عباس عراقچی انتقاد می‌کرد.
با این حال شمخانی که از معدود سیاستمدارانی است که حتی با تغییر دولت در ایران در سمت خود باقی‌مانده در ماه‌های اخیر مواضع ضد و نقیضی در خصوص مذاکرات هسته‌ای اتخاذ کرده و گاهی از پیشرفت در گفتگوها گفته و گاهی هم اراده سیاسی طرف مقابل را برای حصول به توافق ناکافی توصیف کرده است.
پیش از شمخانی، حسین امیرعبداللهیان روز چهارم بهمن گفته بود که در صورت لزوم، ایران آمادگی دارد با آمریکا به صورت مستقیم پای میز مذاکره بنشیند. آقای امیرعبداللهیان در حاشیه یک همایش در تهران در این خصوص گفته بود: « اگر در روند مذاکرات به مرحله‌ای برسیم که رسیدن به یک توافق خوب با تضمین بالا لازمه‌اش این باشد که سطحی از گفت‌وگو را با آمریکا داشته باشیم، آن را نادیده نخواهیم گرفت.»
هرچند روزنامه کیهان و برخی دیگر از تندروها با حمله به امیرعبداللهیان و شمخانی، موضوع مذاکره مستقیم با آمریکا را بی‌فایده خوانده و آن‌را «در پی آب به سوی سراب رفتن» توصیف کرده‌اند، اما پیش از این علی خامنه‌ای روز ۲۰ دی ماه در دیدار با گروهی از مردم قم به موضوع مذاکره مستقیم با آمریکا به صورت غیرمنتظره اشاره کرده و گفته بود: «اینکه در مقطعی با دشمن مذاکره، صحبت و تعامل شود، به معنای تسلیم شدن در مقابل آن نیست؛ همچنانکه تاکنون تسلیم نشده و از این پس هم نخواهیم شد.»
اظهارات رهبر ایران در حالی مطرح شده بود که در آن زمان هنوز اخباری در خصوص احتمال مذاکره مستقیم با آمریکا مطرح نشده بود و روند گفتگوهای وین بر اساس همان مسیر قبلی طی می‌شد. برخی از تحلیلگران در همان زمان، عدم مخالفت رهبر ایران با احتمال گفتگوی مستقیم با آمریکا را یک دستور کار جدید برای تیم مذاکره کننده ایرانی دانستند و از حصول پیشرفت در میز مذاکرات خبر دادند.
این اظهارات آقای خامنه‌ای در حالی مطرح شده بود که او پیشتر و در دولت حسن روحانی، بارها هرگونه گفتگو با آمریکا را ممنوع اعلام کرده بود.
با این حال به نظر می‌رسد گذشت زمان، تغییر دولت و همچنین استمرار فشارهای اقتصادی و افزایش نارضایتی‌های داخلی موجب شده راهبرد رهبر ایران نیز تغییر کند.
در جلسه رهبر با مقام‌های عالی‌رتبه نظام چه گذشت؟
دو منبع آگاه نزدیک به دولت ایران در گفتگو با یورونیوز جلسه‌ای را روایت کرده‌اند که نشان می‌دهد رهبر ایران از همان ابتدای پیروزی ابراهیم رئيسی تصمیم گرفته موضوع برنامه هسته‌ای با گفتگو حل و فصل شود. این منابع آگاه به یورونیوز فارسی می‌گویند: «چند هفته پس از پیروزی ابراهیم رئيسی، جلسه‌ای در دفتر رهبری با حضور سعید جلیلی، عباس عراقچی، محمدباقر قالیباف، علی لاریجانی، علی اکبر ولایتی، علی شمخانی و ابراهیم رئيسی با موضوع بررسی وضعیت پرونده هسته‌ای و تصمیم در خصوص ادامه گفتگوهای احیای برجام تشکیل می‌شود. علی خامنه‌ای در ابتدای جلسه با اشاره به اینکه خود او افراد حاضر در این جلسه را انتخاب کرده خطاب به حضار می‌گوید: «از شما دعوت کرده‌ام که نظرتان را در خصوص آینده مذاکرات بدهید و بدون هیچ تعارفی نظر واقعی خود را مطرح کنید.»
در ادامه این جلسه ظاهرا سعید جلیلی از طرح خود رونمایی می‌کند و خطاب به رهبر ایران می‌گوید: «به نظر من آمریکا در حال حاضر در موضع ضعف قرار دارد و ما می‌توانیم موقعیت خود را از آنچه در حال حاضر هستیم بهتر کنیم. ما باید ضمن افزایش درصد غنی سازی اورانیوم، روابط اقتصادی و تجاری خود را با شرق گسترش دهیم و تحریم‌ها را بی‌اثر کنیم. پس از آن می‌توانیم در گفتگوها با آمریکا با دست پرتر ظاهر شویم و امتیازات بیشتری کسب نماییم.»
منابع یورونیوز می‌گویند که رهبر ایران پس از شنیدن اظهارات جلیلی با خنده به او می‌گوید: «اگر ما می‌توانستیم این کار را انجام دهیم که تا حالا انجام داده بودیم. باید رویکرد واقع‌بینانه داشت.»
در ادامه جلسه عراقچی گزارشی از وضعیت مذاکرات را ارائه داده و لاریجانی و ولایتی هم از پیگیری گفتگوها و رسیدن به توافق حمایت کرده‌اند. در نهایت و در پایان این جلسه، رهبر ایران خطاب به حاضرین تاکید می‌کند که بهتر است گفتگوها از سر گرفته شود و تیم مذاکره کننده در دولت جدید برای احیای برجام به مذاکرات وین باز گردند. یک منبع دیگر هم به یورونیوز گفته که در پایان، رهبر ایران به ابراهیم رئيسی توصیه کرده که جلسه با این جمع حتما ادامه یابد و در صورت نیاز شخص او هم آمادگی دارد در این جلسات حاضر شود، هرچند با گذشت چند ماه دیگر این جلسات برگزار نشده است.
در همین زمینه هفته پیش بود که رسانه‌ها در ایران از انتشار نامه ۲۰۰ صفحه‌ای سعید جلیلی به علی خامنه‌ای در مخالفت با مذاکرات هسته‌ای و احیای برجام خبر داده بودند. نامه‌ای که در آن این سیاستمدار تندرو با هرگونه مصالحه و گفتگو با آمریکا و غرب بر سر برنامه هسته‌ای مخالفت کرده و خواهان پیشرفت در برنامه هسته‌ای در بعد فنی و نادیده گرفتن تحریم‌های بین‌المللی به واسطه همراهی روسیه و چین شده بود.
این اقدام سعید جلیلی در حالی انجام شده که طرف‌های مختلف در مذاکرات هسته‌ای اذعان دارند که گفتگوها در حال پیشرفت است و طرفین فاصله چندانی با احیای توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ ندارند. با این حال هرچند گروه‌های مختلف بر سر انتخاب رویکرد مناسب در این مذاکرات با یکدیگر اختلاف نظرهایی دارند اما تجربه سال‌های گذشته نشان داده مقام‌های ارشد ایران به موضوع گفتگو با غرب و آمریکا نه از دید یک روند که به عنوان یک پروژه کوتاه مدت می‌نگرند که از طریق آن بتوانند اندکی از فشارهای وارد شده اقتصادی و سیاسی بکاهند و همچنان به همان شیوه سنتی حکمرانی خود ادامه دهند.
با بررسی مجموع شرایط پدید آمده به نظر می‌رسد بسیاری از جریان‌های تندروتر در میان هسته سخت قدرت در ایران همچنان از ایده گفتگوی مستقیم با آمریکا حمایت نمی‌کنند و با وجود مشکلات فراوانی که گفتگوهای غیرمستقیم در مسیر مذاکرات هسته‌ای پیش آورده و سرعت پیشرفت در وین را کاهش داده همچنان طرفداران مذاکره مستقیم در نهادهای حاکمیتی در اقلیت قرار دارند و موضوع حل و فصل پرونده هسته‌ای نیز از سر اجبار و تنها برای رفع تحریم‌ها و کاهش فشارهای اقتصادی بر کشور پی گرفته می‌شود.
آگهی