در جریان زلزله هفته گذشته در مناطق مرزی ایران و عراق، بیش از ۴۰۰ نفر جان خود را از دست داده و هزاران نفر نیز مصدوم شدند. این زلزله مرگبارترین زلزله سال جاری میلادی (۲۰۱۷) در جهان به شمار میرود و سبب اندوه بسیاری از مردم در سراسر جهان شد.
در جریان این زلزله بسیاری از شهروندان عادی و همچنین افراد سرشناس با انتشار فراخوان در شبکههای اجتماعی به جمعآوری کمکهای نقدی و غیرنقدی برای آسیبدیدگان زلزله اقدام کردند. میزان کمکهای جمعآوری شده از سوی «سلبریتیها» با میزان وجوه دریافتی نهادهای مسئول از سوی مردم رقابت میکرد و گاهی نیز از آن پیشی میگرفت. برای بررسی این پدیده که سبب تعجب بسیاری از شهروندان و کارشناسان شده است با دکتر صادق زیباکلام، استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران – که خود یکی از متولیان جمعآوری کمکهای مردمی بود- گفتگو کردیم.
یورونیوز: پس از زمین لرزه و ویرانیهای ناشی از آن، افراد مشهور از قبیل ورزشکاران، هنرمندان و سایر چهرههای شناخته شده از جمله خود شما با اعلام شماره حساب از مردم خواستند که به یاری زلزله زدگان بشتابند. با توجه به اینکه در کشور نهادهای رسمی دولتی و غیردولی برای کمک رسانی به آسیب دیدگان حوادث این چنینی وجود دارد، به نظر شما چه عواملی سبب شده که مردم ترجیح بدهند کمکهای خود را از کانالهای دیگری به دست آسیبدیدگان برسانند؟
صادق زیباکلام: «مسلم است بخاطر مسائل عدیدهای که ظرف یکی دو دهه اخیر مطرح شدند، اعتماد مردم نسبت به مسئولان از قبل کمتر شده و این مسالهای نبود که تنها در جریان این زلزله خود را بروز دهد. به عنوان مثال سال ۹۲ زمانی که آقای حسن روحانی برای نخستین بار پیروز انتخابات ریاست جمهوری شد، یکی از نخستین اقدامات دولت این بود که سرشماری جدیدی از کسانی که یارانه دریافت میکنند صورت دهد. در همین راستا بسیاری از مسئولان و همینطور رهبران سیاسی و اجتماعی از مردم خواستند که خانوادههایی که به یارانه نیاز ندارند، از این مبلغ ناچیز بگذرند و ثبت نام نکنند، اما با کمال تعجب ما شاهد بودیم که بیش از ۷۰ میلیون نفر یعنی بالای ۹۰ درصد جمعیت در این طرح ثبتنام کردند. واضح بود کسر قابل توجهی از این افراد به این مبلغ نیاز نداشتند و بسیاری از آنان در پاسخ به چرایی ثبتنام در این طرح گفتند که ما این مبلغ را از دولت میگیریم و خودمان آن را به دست نیازمندان میرسانیم. این اتفاق علامت خوبی نبود و شاید اگر مسئولان جمهوری اسلامی ایران آن را جدی میگرفتند، امروز شاهد این نبودیم که یک استاد دانشگاه که هیچ حزب و تشکیلاتی ندارد، با اعلام یک شماره حساب در فضای مجازی در کمتر از ۴۸ ساعت دو میلیارد تومن پول جمع کند؛ مبلغی که از میزان کمکهای مردمی به هلال احمر یا کمیته امداد بیشتر بود. این مساله نه تنها در رابطه با من بلکه در رابطه با سایرین از جمله آقای علی دایی یا خانم نیکی کریمی و دیگر افراد مشهور نیز مشاهده شد. نکته دوم این است که تنها مشکل بحث بیاعتمادی نیست. بحث مهم دیگر این است که مسئولان و سازمانهای مربوطه نمیتوانند این کمکها را به دست مردم آسیب دیده از زلزله برسانند. یعنی حتی اگر هم بخواهند صادقانه عمل کنند، توان اجرایی آن را ندارند. به همین علت مردم تلاش کنند تا کمکها را شخصا به مناطق زلزلهزده برسانند. برآیند بیاعتمادی به نهادهای مسئول، ناکارآمدی آنان و همچنین کمکهای خودسر مردم سبب آشفتگی و نابسامانی بسیار بزرگی در امر کمکرسانی شد که نتیجه آن بدبینی و بی اعتمادی بیشتر مردم نسبت به مسئولان و نهادهاست.»
یورونیوز: شما با توجه به استقبال گسترده مردم در ارسال کمکهای نقدی و غیر نقدی چه عکسالعملی از خود نشان دادید؟
صادق زیباکلام: «من شخصا وقتی متوجه این استقبال مردمی در واریز وجه نقد به حسابم برای کمک به آسیب دیدگان شدم و اشتیاق آنان را دیدم، احساس وظیفه و مسئولیت کردم و من برای بازدید به مناطق زلزلهزده رفتم. طی این بازدید متوجه شدم که هلال احمر تا حد توان کمکها را به دست مردم رسانده است، اما یکی از مشکلاتی که با آن برخورد کردم این بودی که مقادیر زیادی آب معدنی، لباس و مواد غذایی در کنار جادهها به صورت کوهی روی هم ریخته شده بودند. در ابتدا گمان کردم که این لباسها مربوط به افرادی است که در جریان حادثه جانشان را از دست دادهاند، اما با بررسی لباسها با کمال تعجب دیدم که نو هستند و از سوی مردم برای کمک فرستاده شدهاند. این مساله در مکانهای مختلف تکرار شده بود و حکایت از بیبرنامگی در توزیع اقلام مورد نیاز داشت. از سویی دیگر مشاهده میشد که افرادی از شهرهای مختلف ایران وسایلی را برای آسیبدیدگان به این مناطق آورده بودند و در اثر هجوم مردم برای دریافت کمک مشخص نبود که این کمکها چطور بین افراد توزیع میشود و آیا میتواند برطرف کننده نیازهای آنان باشد یا خیر. نکته دیگری که باید در مورد توزیع نامناسب اقلام ضروری به آن اشاره کرد، بوجود آمدن بازار سیاه خرید در مناطقی که کمکها به درستی توزیع نشده بودند و فروش اقلامی چون چادر، پتو و سایر کالاها از سوی افراد سودجو بود. مجموع این رویدادها به بدبینیهای موجود از سوی مردم نسبت به مسئولان و نهادهای مرتبط دامن میزند.»
یورونیوز: شما در توییتر شخصی خود از آقای ظریف، وزیر امور خارجه ایران در رابطه به رد کردن کمکهای پیشنهاد شده از دولت آمریکا اشاره کردید. نه تنها آمریکا بلکه بسیاری از کشورهای دیگر از جمله اسرائیل نیز در جریان این حادثه به ایران پیشنهاد کمک و همکاری کرده بودند که از سوی مسئولان رد شد. به نظر شما سیاست مناسب زمان وقوع این حوادث و پیشنهاد کمک از سایر دولتها چیست؟
صادق زیباکلام: «در مورد اسراییل با توجه به حساسیتی که در ایران نسبت به کشور اسراییل در ایران وجود دارد، رد کردن کمکها قابل فهم بود. اما در مورد آمریکا و بخصوص در مورد آقای ظریف که به عنوان یک فرد میانهرو شناخته میشوند، غیرقابل فهم بود که چرا کمکها را رد کرده و اعلام کردند که به کمکهای آمریکا نیاز نداریم. برخلاف تصور ایشان، ما به کمکهای پیشنهادی آنان نیاز داریم. دستکم کمکها میتوانست به صورت دارو یا اقلام ضروری باشند. نکته مهمتر و اساسیتر این است که چرا وقتی از سوی آمریکاییها شاخه زیتون به سمت ما گرفته میشود، مسئولان جمهوری اسلامی عادت دارند آن را زیر پا له کنند؟ چه ایرادی داشت که از کمکهای آنان استفاده میکردیم و آن ۵ سناتور یا خودشان به ایران میآمدند یا کمکهایشان را به ایران میفرستادند؟ پاسخ منفی به این پیشنهاد بدان معناست که ما آمریکا را دشمن میدانیم و نمیخواهیم هیچ مناسباتی با آنان داشته باشیم. اگر عکس این جریان را در نظر بگیریم که فرضا این زلزله در آمریکا آمده بود و برخی از نمایندگان میانهرو مجلس ایران محموله کمکهایی را از سوی مردم ایران به آمریکا ارسال میکردند و آمریکا در پاسخ به این پیشنهاد جواب منفی میداد؛ در این صورت ایرانیها چه احساسی در مقابل این واکنش آمریکا پیدا میکردند؟ این مساله از بعد دیپلماتیک بسیار اهمیت دارد چرا که آقای ظریف با رد این قبیل درخواست دوستانه، آب به آسیاب ترامپ و تندروها میریزند. با توجه به آنکه عربستان در تلاش است تا مخل ثبات ایران در منطقه شود، پاسخ مثبت ایران به کمکهای پیشنهادی آمریکا به بهبودی روابط ما با آمریکا کمک میکرد و پادزهری میشد در برابر آنچه عربستان قصد انجام آن را دارد.»