هرچند طرفین میگویند به پیشرفتهای خوبی دز مسیر مذاکرات برای احیای توافق هستهای ایران دست یافتهاند اما در عین حال همچنان موانعی بر سر این راه دیده میشود. گفتگوی اختصاصی یورونیوز فارسی با فرشته پزشک و علی دادپی
ایران و کشورهای حاضر در مذاکرات هستهای میگویند به مرحله نگارش متن توافق درباره بازگشت به برجام رسیدهاند. عبارتی آشنا برای آنهایی که مذاکرات هستهای ایران و گروه کشورهای ۵+۱ را در سالهای اخیر دنبال کردهاند. نگارش متن در روند گفتگوهای منتهی به برجام البته مسیری طولانی بود. طرفین برای اینکه از پیشرفت کار خود مطلع باشند، تصمیم گرفتند با آغاز مکتوب کردن آنچه بر سر آن توافق حاصل شد، مسیر مشخصتری برای ادامه راه در پیش داشته باشند.
این نگارش متن البته به بیان بسیاری از دیپلماتها پر بود از پرانتزها. پرانتزهایی که هرچه تعدادشان بیشتر بود، نشان از فراوان بودن تعداد مواردی بود که هنوز بر سر آنها توافقی حاصل نشده است. اما حالا و در مذاکراتی که در وین در حال برگزاری است، طرفین میگویند در مذاکرات برای احیای آن توافق به پیشرفتهای خوبی دست یافتهاند.
آغاز نگارش متن توافق
نماینده چین در این مذاکرات میگوید همه طرفها وارد مرحله جدیدی از مذاکرات شدهاند و گفتگوهای فشردهای برای نگارش پیشنویس متن برجام در حال انجام است.
اما نفس نگارش متن چه اهمیتی در این مسیر دارد؟ فرشته پزشک کارشناس روابط بینالملل از واشنگتن دیسی در این رابطه به یورونیوز فارسی میگوید: «ورود به مرحله نگارش متن اتفاق مثبتی است، اما در عین حال باید توجه داشت با توجه به اینکه مذاکرات مستقیم انجام نمیشود استفاده از هر لغتی میتواند در متن باعث سوتفاهم شود. ضمن اینکه طبیعی است طرفین تلاش میکنند بهترین کلمات که بتواند منافع ملی شان را تامین کند استفاده کنند در نتیجه حساسیتها روی انتخاب تک تک کلمات بالا خواهد بود و در شرایطی که ما شاهد مواجهه دو هیئت دیپلماتیک ایران و ایالات متحده نیستیم، کار برای ادامه میسر با دشواری پیش خواهد رفت.»
اما این مسیر در حالی پیشرفت میکند که ایران با محدودیت زمانی رو به رو است. از یکسو رهبر ایران در توصیههای خود به تیم مذاکره کننده میگوید مذاکرات نباید فرسایشی باشد و از سوی دیگر کمتر از دو ماه تا انتخابات ریاست جمهوری ایران زمان باقیست. در چنین شرایطی طبیعی است که حسن روحانی و دولت او به دنبال یافتن راهحلی برای احیای برجام پیش از پایان عمر دولت یازدهم باشند.
تشکیل کارگروه سوم
سیگنالهایی که از سوی هیئتهای مذاکره کننده مختلف ارسال میشود همگی حاکی از فضای مثبت و سازندهای است که بر مذاکرات وین سایه افکنده است. از سوی دیگر در تحولی تازه، روز سهشنبه ۲۰ آوریل طرفین به توافق رسیدند کار گروه سومی را تشکیل دهند که توالی اقدامات طرفین برای بازگشت به برجام را مدیریت کند. انتشار این خبر نگرانیهای را در میان مخالفان داخلی دولت در ایران برانگیخت. برخی از «تندروهای داخلی» معتقدند تشکیل این کارگروه میتواند به معنای همان توافق گام به گام باشد. روندی که از نظر آنها نمیتواند منافع ایران را تامین کند.
این در حالیست که طرفین مذاکره کننده آنرا گامی ضروری برای پیشرفت و حصول به توافق نهایی میدانند. ند پرایس سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا سهشنبه با بیان اینکه پیشرفتهای خوبی در مسیر گفتگوها حاصل شده تاکید کرد ایالات متحده از شکلگیری کارگروه سوم در کمیسیون مشترک برجام استقبال میکند.
پیشتر دو کارگروه به صورت موازی اقدامات خود را برای بررسی تحریمهایی که باید از سوی آمریکا لغو شوند و همچنین اقداماتی که ایران باید برای بازگشت به تعهدات هستهای خود انجام دهد آغاز کرده اند.
از سوی دیگر هنوز مشخص نیست آیا واقعا آنطور که مقامهای ایرانی ادعا میکنند توافق موقتی وجود نخواهد داشت و همه چیز به یکباره به پایان میرسد؟ از سوی دیگر مشخص نیست ادعای ایران مبنی بر اینکه تا پیش از آنکه برای رفع تحریمها راستیآزمایی انجام نشود به تعهدات هستهای خود باز نمیگردد تا چه اندازه جدی است. ضمن اینکه مقامهای ایرانی اعتقاد متفاوتی در خصوص معنای این راستیآزمایی دارند و دستکم به صورت عمومی و رسانهای مشخص نشده که این راستی آزمایی چه ابعادی خواهد داشت.
نقش مخالفان در پیشبرد مذاکرات
هرچند مخالفان در ایران از شکل گیری این کارگروه سوم نگران شدهاند اما آنها، تنها مانع فعلی در مقابل پیشرفت مذاکرات نیستند. اقدامات کشورهای مخالف احیای توافق هستهای در هفتههای اخیر شدت گرفته است. هفته گذشته و همزمان با پیشبرد مذاکرات در وین، اخباری غیررسمی در خصوص حضور هیئتی از عربستان سعودی برای «مانع تراشی» در مقابل پیشرفت مذاکرات منتشر شد.
این گزارشها هرچند به صورت رسمی تایید نشد اما بسیاری از ناظران سیاسی را به یاد روزهای مذاکرات هستهای سالهای ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ انداخت. جایی که در مقاطعی از مذاکرات چند مقام بلندپایه عربستان سعودی با نگرانی از روند پیشرفت توافق، خود را به پایتخت اتریش رساندند تا دستکم بر روند پیشرفت گفتگوها اثر مورد نظر خود را بگذارند.
از سوی دیگر عملیات خرابکارانه در نیروگاه نطنز که مقامهای ایران، اسرائيل را مسئول آن میدانند بخش دیگری از تلاشهای مخالفان منطقهای ایران برای احیای برجام است. اقداماتی که همگی بر پیچیدهتر شدن روند گفتگوها اثر میگذارد.
خانم پزشک در خصوص مخالفتها و تاثیر آن بر روند گفتگوها میگوید: «علاوه بر اسرائيل و عربستان، احیای توافق هستهای در آمریکا هم مخالفان بساری دارد. نه تنها نیروهای تندروی جمهوریخواه که حتی برخی از سناتورهای برجسته حزب دموکرات از جمله چاک شومر و رابرت منندز موضعی متفاوت با رئيس جمهوری بایدن دارند. از سوی دیگر آقای بایدن برای پیشبرد برنامههای خود در عرصه داخلی به همراهی این سناتورها احتیاج دارد.»
این موضوعات روند پیشروی گفتگوها را دشواریهای بیشتری رو به رو کرده است. برخی از تحلیلگران بر این باورند دلیل اصلی تاخیر در آغاز گفتگوها از سوی دولت بایدن به همین مشکلات داخلی مربوط است.
با این حال باید پذیرفت که در روزهای اخیر امیدها برای احیای برجام و یا دستکم دستیابی به نسخهای از نقشهراه در این مسیر پررنگتر از قبل شده است. مقامهای آمریکایی هرچند از پیشرفت مثبت در گفتگوها سخن میگویند اما در عین حال تاکید دارند که مسیر پیشرو طولانی خواهد بود. از سوی دیگر طرف آمریکایی احتمالا میداند که به نتیجه رسیدن مذاکرات با تیم فعلی حاکم در ایران که خود امضا کننده برجام بوده، سادهتر خواهد بود تا گروه آیندهای- که اگر از سوی جریان تندروی مقابل باشد نه تنها با برجام و توافق هستهای که حتی با اساس تنشزدایی با غرب نیز مخالف است-.
احیای برجام معجزه میکند؟
با این حال حتی احیای احتمالی برجام هم نگرانیها در خصوص رفع مشکلات اقتصادی ایران را برطرف نمیکند. مجمع تشخیص مصلحت نظام در ایران همچنان از تصمیمگیری مشخص در خصوص FATF خودداری میکند و ظاهرا به شکلی عامدانه تصمیم دارد این ماجرا را به تعویق بندازد. برخی از تحلیلگران بر این باورند تا زمانی که تکلیف قرارداد FATF روشن نشود نمیتوان به نتیجه بخش بودن اثرات اقتصادی احیای برجام امیدوار بود.
علی دادپی استاد دانشگاه سنت ادواردز آمریکا در این رابطه به یورونیوز فارسی میگوید: «به نظر میرسد در ایران FATF گروگان توافق هستهای قرار گرفته است. در حالی که باید به صورت برعکس باشد و افایتیاف پیش شرط برجام قرار گیرد. به عبارت سادهتر اگر شما بخواهید کار اقتصادی انجام دهید باید عضوی از سیستم بانکداری جهانی باشید. به عنوان مثال در تجربه بعد از برجام ایران ایر با امضای چندین قرارداد، قرار شد هواپیما بخرد اما بعد از گذشت سه سال نتوانست حتی یک بانک پیدا کند که در فرآیند انتقال پول به این شرکت کمک کند.»
این کارشناس اقتصادی در ادامه میافزاید: «در نتیجه من چندان به اثرات پایدار و بلندمدت امیدوار نیستم. هرچند قیمت دلار برای مدت کوتاهی کاهش مییابد و دسترسیهای ایران به برخی از منابع مالی و درآمدهای نفتی افزایش پیدا میکند اما در نهایت به دلیل مشکلات ساختاری که در اقتصاد ایران وجود دارد که از آن جمله میتوان به حضور نهادهای وابسته به قدرت در اقتصاد و همچنین عدم برقراری امنیت برای فعالین بخش خصوصی در اقتصاد اشاره کرد، در نهایت چندان نمی توان به اثربخش بودن احیای برجام برای اقتصاد کشور امیدوار بود و با توجه به برقراری مشکلات کنونی ما شاهد افزایش فرار سرمایه از اقتصاد کشور خواهیم بود.»
آیا برجام تاثیری در معادله انتخابات دارد؟
حالا مذاکرات برای بازگشت به برجام برای یک هفته تعطیل شده و هیئتها برای مشورت به پایتختهای خود سفر کردهاند. قرار است دور تازه نشست کمیسیون مشترک برجام روز سهشنبه ۲۷ أوریل بار دیگر در وین برگزار شود. این در حالیست که مخالفتها در ایران نسبت به پیشرفت مسیر مذاکرات هم جدی به نظر میرسد. عباس عراقچی سهشنبه شب در توییتی با انتقاد از گزارشهای منتشر شده در شبکه انگلیسی زبان پرس تیوی که زیر نظر صدا و سیمای جمهوری اسلامی فعالیت میکند اعلام کرد منبع آگاهی که به این شبکه اخبار پشت پرده میرساند حتما مطلع نیست.
پرس تیوی در هفتههای اخیر چندین بار به نقل از منبعی آگاه نزدیک به تیم مذاکرهکننده هسته ای فضای حاکم بر مذاکرات را منفی به تصویر کشیده بود. برخی از کاربران ایرانی در فضای مجازی علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران را منبع آگاه پرس تی معرفی کردند. در ماههای اخیر گزارشهای مختلف در خصوص بالا گرفتن اختلافات میان دولت حسن روحانی و علی شمخانی منتشر شده است.
به نظر میرسد با نزدیکتر شدن به انتخابات و نگرانی جناح مخالف دولت از تاثیرگذاری نتیجه مذاکرات بر روند انتخابات، تلاشها برای به شکست کشاندن گفتگوها بیش از پیش شده است. هرچند آنطور که نظرسنجیها میگویند فضا در ایران برای مشارکت در انتخابات به هیچ وجه گرم نیست.
مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران، ایپسا در تازهترین نظرسنجی خود که روز گذشته نتایج آنرا منتشر کرده میگوید در حال حاضر تنها ۳۹ مردم تصمیم دارند در انتخابات ریاست جمهوری ۲۸ خرداد ماه شرکت کنند.