شروع جنگ در اوکراین تا چه میزان بر توافق ضعیف هسته‌ای بین اروپا و ایران تأثیرگذار بوده است؟ و در آینده چه نوع توافقی را می‌توان برای اروپا و ایران متصور بود؟
آگهیچهاردهم ژوئیه مصادف بود با هشتمین سالگرد توافق تاریخی هسته‌ای موسوم به برجام که در سال ۲۰۱۵ به امضا رسید، اما روابط اتحادیه اروپا با ایران همچنان پرتنش به نظر می‌رسد؛ به طوریکه در طول تهاجم تمام‌عیار روسیه به اوکراین، اتحادیه اروپا به دلیل تامین صدها هواپیمای بدون سرنشین به روسیه تحریم‌هایی را علیه ایران وضع کرده و علاوه بر این‌ها تمهیدات محدود کننده‌ای در رابطه با نقض جدی حقوق بشر در ایران - مرتبط با سرکوب معترضان و به گروگان گرفته‌شدن اتباع اروپایی – اعمال کرده است.
با این حال، به نظر می‌رسد اروپا همچنان از طریق مذاکرات غیررسمی برای ایجاد پل‌های ارتباطی با ایران تلاش می‌کند تا نوعی از توافق هسته‌ای برقرار شود.
با نزدیک شدن به موعد انقضای تحریم‌های موشک‌های بالستیکی علیه ایران که طبق توافق برجام در ماه اکتبر به پایان خواهد رسید، اروپا باید تصمیم بگیرد که آیا میخواهد از آن تبعیت کند و یا اینکه با ادامه این تحریم‌ها برای اولین بار میخواهد تعهدات برجامی خود را زیر پا بگذارد.
اگر بلوک اتحادیه اروپا اجازه دهد تا تاریخ اعتبار این تحریم‌ها منقضی شود، ایران عملا قادر خواهد بود پهپادها یا سایر تسلیحات مرگبارتر خود را به روسیه عرضه کند.
فروپاشی توافق اولیه
پس از اینکه ایالات متحده به عنوان یکی از امضاکنندگان توافق برجام در سال ۲۰۱۸ از این توافق خارج شد، دونالد ترامپ، رئیس جمهور سابق این کشور تحت عنوان «راهبرد فشار حداکثری»، تحریم‌های اقتصادی فلج کننده‌ای را علیه ایران اعمال کرد.
تهران نیز با تولید اورانیوم غنی شده با خلوص ۶۰ درصد، برنامه هسته‌ای خود را تشدید کرده است. این سطح از خلوص فراتر از کاربردهای غیرنظامی محسوب می‌شود و با خلوص نود درصدی مورد نیاز با سلاح هسته‌ای فاصله چندانی ندارد.
نه تنها این موضوع باعث نگرانی اتحادیه اروپا شده بلکه درحالیکه تنها چند ماه از پرتاب موشک‌های بالستیک جدید ایران به نام‌های خرمشهر-۴ و خیبر می‌گذرد، این نگرانی‌ها نیز بوجود آمده که مبادا ایران علیرغم انتقال صدها پهپاد، این موشک‌ها را هم به روسیه منتقل کند.
تحریم‌های مربوط به تولید موشک‌های بالستیک ایران، بر اساس یکی از بندهای موسوم به «غروب» در توافق برجام، قرار بود در اکتبر ۲۰۲۳ منقضی شود. این تاریخ‌های انقضا طوری برنامه‌ریزی شده‌اند تا ایران بتواند فعالیت‌های غنی‌سازی اورانیوم را در ازای رعایت مفاد توافق از سر بگیرند.
لیکن هم ایران و هم آمریکا از آن زمان مفاد توافق را نقض کرده‌اند.
شروع مجدد مذاکرات
با وجود اینکه توافق رسمی اولیه در سال ۲۰۱۸ عملا شکست خورده است، اروپا مذاکرات رسمی با ایران را از آوریل ۲۰۲۱ در وین آغاز کرد.
بارت گروتویس، نماینده پارلمان اروپا و نایب رئیس هیئت اتحادیه اروپا در امور روابط با ایران به یورونیوز انگلیسی گفت: «اروپا نشان داده که واقعا میخواهد یک توافق را میانجی‌گری کند. ما تعهدات خود را جدی می‌گیریم؛ اما در مورد نیات بلند مدت ایران نوعی ساده‌انگاری وجود دارد.»
این مذاکرات با دوره‌های چند ماهه بن‌بست روبرو شد و تنش‌ها با تهاجم گسترده روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ تشدید شد.
بهنام بن طالبلو، تحلیلگر مسایل ایران در اندیشکده «بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها»، به بخش انگلیسی یورونیوز گفت: «حتی پس از اینکه ایرانیان چندین پارامتر جدید مذاکره را مطرح کردند، یکی از موانع بزرگ، تغییر موضع روسیه و توقف اولویت دیپلماسی هسته‌ای بود».
روسیه به عنوان یکی از پنج عضو دائمی شورای امنیت سازمان ملل متحد، یکی از امضاکنندگان اصلی توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ بود.
بهنام بن طالبلو افزود: «بسیاری فکر می‌کردند که در اوایل فوریه ۲۰۲۲ توافقی حاصل می‌شود - توافقی ضعیفتر از توافق سال ۲۰۱۵ - اما در نهایت با تهاجم به اوکراین، به بعد موکول شد».
با این حال، برخی کارشناسان معتقدند که قضاوت ناآگاهانه ایران موجب شده تا این کشور در جنگ علیه اوکراین از روسیه جانبداری کند.
علی واعظ، مدیر پروژه ایران در اندیشکده «گروه بحران»، به یورونیوز گفت: «اگر جنگ در اوکراین اتفاق نمی افتاد، شانس بیشتری برای بازگرداندن توافق هسته‌ای وجود داشت. این منجر به اشتباه محاسباتی ایران مبنی بر این شد که اروپایی‌ها به منابع انرژی ایران نیاز دارند و ایران اهرم های بیشتری در مذاکرات خواهد داشت. فکر می‌کنم زیادی به خودشان مطمئن شدند.»
آگهیاین مذاکرات هم سرانجام در اوت ۲۰۲۲ شکست خورد و جوزپ بورل، نماینده عالی اروپا در توییتی نوشت: «آنچه قابل مذاکره است مورد مذاکره قرار گرفته و اکنون یک متن نهایی به دست آمده است.»
جلسات غیررسمی و پشت درهای بسته از زمان بن بست مذاکرات رسمی ادامه داشته است. اخیراً در ماه ژوئن ۲۰۲۳، انریکه مورا، معاون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با نمایندگان ایران در قطر دیدار کرد.
آن‌ها تلاش کردند گام‌هایی را ترسیم کنند تا بلکه بتوانند برنامه هسته‌ای رو به رشد ایران را مهار، و پیش‌نویس مربوط به آزادی زندانیان آمریکایی و اروپایی که در ایران نگهداری می‌شوند، را تهیه کنند. دورنمای لغو انسداد برخی از دارایی‌های ایران در خارج از کشور نیز مورد بحث قرار گرفت.
به موازات آن، مقامات ایالات متحده و ایران مذاکرات غیرمستقیمی در عمان داشته‌اند.
با این حال، اگرچه راه گفتگوها همچنان باز است، اما تنش‌ها همچنان پابرجا است. ایالات متحده و متحدان غربی آن در اوایل ژوئیه در نشست شورای امنیت سازمان ملل با روسیه و ایران در مورد پیشرفت‌های تهران در غنی‌سازی اورانیوم و تامین پهپادهای جنگی این کشور به مسکو با یکدیگر به مجادله پرداختند.
آگهی«باربارا وود»، نماینده بریتانیا در سازمان ملل، ایران را به دلیل انتقال صدها پهپاد برای به زعم او «کشتن غیرنظامیان و هدف قرار دادن غیرقانونی زیرساخت‌های غیرنظامی» در روسیه محکوم کرد. ایالات متحده، بریتانیا، فرانسه و اوکراین از آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل خواستند تا بازرسانی را برای بررسی بقایای حملات پهپادهای روسیه اعزام کند.
بریتانیا که ریاست دوره‌ای شورای امنیت را برعهده دارد – از سوی «واسیلی نبنزیا»، نماینده روسیه در سازمان ملل متهم به اجرای «نمایش آشکار سیاسی» شد چرا که علیرغم عدم عضویت اوکراین در برجام، از این کشور برای شرکت در نشست دعوت به عمل آورده بود.
چه آینده‌ای برای توافق وجود دارد؟
اگرچه کارشناسان هنوز هم باور دارند که توافق شدنی است، اما منظور از توافق جدید یک نسخه ضعیفتر از توافق اولیه برجام در سال ۲۰۱۵ است. این بار تمرکز حول محور جلوگیری از تشدید بیشتر تنش‌ها از طریق حصول اطمینان از عدم غنی‌سازی اورانیوم فراتر از ۶۰ درصد توسط ایران است.
علی واعظ در این رابطه می‌گوید: «این قطعا به معنای برچیدن سانتریفیوژها یا عقب انداختن هیچ یک از فعالیت‌های هسته‌ای ایران نیست، اما کم و بیش نگه داشتن چیزها در جایی است که هستند». با این حال، نقش اروپا در مذاکرات همچنان بخاطر ایالات متحده محدود است.
واعظ می‌افزاید: «این اروپا نبوده که تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای را اعمال کرده است که حالا بتوان آن‌ها را به عنوان انگیزه‌ای برای ایران لغو کند. تا زمانی که تحریم‌های آمریکا اعمال می‌شود، [کشورهای اروپایی] نمی‌توانند کار زیادی انجام دهند، چرا که این تحریم‌ها بر روی محاسبات شرکت‌های اروپایی [برای داد و ستد با ایران] تأثیر منفی می‌گذارد.»
آگهیقطعا تعهد صرف اروپا به توافق، برای تشویق ایران به پایبندی به مفاد آن پیش از سال ۲۰۱۸ کافی نبوده است. واعظ می‌گوید: «در نهایت این آمریکاست که وضعیت روابط ایران با غرب را تعیین می‌کند».